“El nombre de la rosa” e Tui: o inquisidor Bernardo Gui, bispo tudense

Ante todo, dende Tudensia os desexos dunha feliz Pascua a todos os nosos lectores e seguidores e que esta celebración acenda, neste momento que vivimos, a esperanza en todos nos, pois “o lume que alampea xamais o veredes morto”.

Bernardo Gui bendecido polo Papa Xoán XXII

De seguro que moitos dos seguidores deste blog leron nalgún momento unha das novelas de carácter histórico máis afamadas das últimas décadas dos pasado século, “El nombre de la rosa”, do italiano Umberto Eco. Ou igual se conformaron coa versión cinematográfica homónima, dirixida polo francés Jean-Jacques Annaud en 1986, con Sean Connery no papel do franciscano Guillermo de Baskerville e Christian Slater encarnando  ao seu discípulo, Adso. O pasado xoves, 9 de abril, estreouse en televisión unha serie de oito capítulos sobre esta mesma obra, que deste xeito retorna á actualidade.

En síntese, a obra de Eco está situada no ano 1327 cando nunha lonxana abadía nos Alpes italianos se suceden unha serie de asasinatos que teñen relación cunha espectacular biblioteca e o patrimonio que acolle no seu interior. O protagonista é o monxe franciscano Guillermo de Baskerville encargado da investigación que realiza acompañado dun adolescente nobre e entusiasta, Adso de Melk, que aspira a ser monxe defraudando ás aspiracións familiares á milicia.

Pero Eco non era un só un novelista senón un gran intelectual italiano con obras de semiótica, estética, lingüística ou filosofía así como varias novelas. Esta ampla cultura lle permiten a Umberto Eco construír a novela con dous niveis de lectura, o desenvolvemento da trama de intriga sobre a resolución dunha serie de asasinatos nunha época e ambiente de atractivo para o público como é a misteriosa Idade Media; pero a novela ten un segundo nivel de lectura pois esta baseada nun contexto histórico concreto que aborda con coñecemento, con numerosas referencias e citas textuais que enriquecen a obra e a dotan dun xogo de ironías e alusións de grande interese. Un xogo que completa, entre outras coas referencias, a A. Conan Doyle e os seu personaxe Sherlock Holmes ou á figura e obra de Jorge Luis Borges, etc.

Varios dos protagonistas teñen o seu trasunto histórico. O protagonista Guillermo de Baskerville ten como referencia ao pensador franciscano Guillermo de Ockham; o debate teolóxico que recolle a novela sobre a riqueza da Igrexa tómase do debate lanzado polos franciscanos espirituais no século XIV sobre a doutrina da pobreza apostólica e por tanto sobre as riquezas da Igrexa. Un tema que sempre suscita interese do público e que Umberto Eco sabe abordar con habelencia.

Outro dos protagonistas da novela é o inquisidor Bernardo Guidoni (ou Bernado Gui) que moitos consideran unha personaxe de ficción, pero o certo é que tratase dun relixioso francés do mesmo nome, historiador, haxiógrafo da orde dos Dominicos á que pertencía e coñecido por ser Inquisidor en Toulouse, perseguidor dos herexes cátaros, con ampla forza nese territorio naqueles tempos.

Pois ben este Bernado Gui foi bispo de Tui no ano 1323, de aí a relación entre este personaxe de “El nombre de la rosa” e a nosa cidade. Compartimos personaxe.

Gui naceu en Royèrs (Alto Vienne – Francia) en 1261 probablemente nunha familia da baixa nobreza. Aos 19 anos ingresa na Orde de San Domingos en Limoges. Destinado ao Languedoc, ocupara reitorías en Albí, Carcasona, Castres e Limoges. Nesta zona toma contacto e coñece á herexía dos cátaros amplamente asentada nesta zona. Gui aparece como un mediocre teólogo pero como un gran xurista. Os seus estudos abrangueron a lóxica e a filosofía, a historia e a haxiografía, realizando ata 17 libros.

En 1307 foi nomeado Inquisidor de Toulouse ata 1323 co encargo de centrar a súa acción contra as tres grandes herexías daquel tempo, especialmente os cátaros, as beguinas e os valdenses. Neste tempo investigou 647 casos, dos que mais da metade sufriron prisión, un terzo foi absolto, un terzo marcado con cruces (a modo de sambenitos) e 43 foron condenados a morrer na fogueira. Pero é coñecido popularmente polo seu tratado sobre a practica inquisitorial “Practica Inquisitionis Heretice Pravitatis (Conduta da Inquisición á maldade herética)" con instrucións sobre os deberes e dereitos do inquisidor e como abordar os interrogatorios, que tivo unha ampla difusión no seu tempo (é un dos recursos empregados por Umberto Eco na súa novela). No ano 1314 foi nomeado vicario de Toulouse e encárganlle varias misións papais en Italia e na corte francesa (lembremos que o Papado estaba daquela instalado en Aviñon).

Pero a súa principal obra é o “Speculum sanctorale”, unha moi ampla colección de vidas de santos realizada en 1312 e 1329 que é un fito na haxiografía. Esta obra, unha auténtica enciclopedia haxiográfica destaca polo seu espírito critico á hora de consultar fontes, rexeitamento de textos apócrifos, etc e contribúe á difusión dos novos modelos de santidade difundidos pola Igrexa. Participará activamente no proceso de canonización de Santo Tomás de Aquino, tamén dominico como Gui, que finaliza oficialmente o 18 de xullo de 1323. Tras isto, o 18 de decembro o Papa Xoán XXII noméao bispo de Tui e no ano seguinte bispo de Lodève (Herault – Francia), unha diocese modesta pero próxima a Avignon onde estará ata a súa morte no ano 1331.

Nun recente congreso de estudos xacobeos celebrado en Santiago en torno á figura do arcebispo compostelá, Berenguel de Landoira, o profesor Klaus Herbers presentou un interesante e documentado relatorio sobre Bernardo Gui, "O dominico Bernardo Gui, inquisidor, haxiógrafo e bispo de Tui en tempos de Berenguel", agardamos a edición das actas para coñecer este estudio. Pero todos os investigadores concordan en que Bernardo Gui ou Guido ou Guidone non ten chegado a visitar Tui no ano que ocupou a sede tudense.

Con todo, hai varios elementos que temos de considerar no seu nomeamento. Un amigo e con quen xa colaborara en Francia, tamén dominico, ocupa dende 1317 a sede compostelá, Berenguel de Landoira nomeado directamente polo Papa Xoán XXII (e non polo Cabido) para reafirmar a autoridade papal e aplicar as reformas que impulsa. Igualmente Bernardo Gui é o primeiro bispo tudense que non resulta elixido polo Cabido senón designado directamente polo Papa Xoán XXII. Un Papa que encargara a Berenguel de Landoira reclamar para a Cámara Pontificia o expolio do anterior bispo tudense, Juan Fernández de Soutomaior falecido en xullo de 1323. Trátase de reclamar o patrimonio adquirido polo bispo defunto que, por norma, pasa, tras unha tasación, á Cámara Pontificia.

A designación de Gui, amigo e colaborador de Berenguel de Landoira (que fora xeneral da Orde do Dominicos) e colaborador do Papa Xoán XXII non pode estar allea a este momento en que a Santa Sede reclama os seus dereitos sucesorios en relación ao predecesor na cadeira episcopal. Ter un bispo en Tui que favoreza os intereses do Papado que precisa non perder fontes de financiamento.

Bernado Gui, como informa o sempre ben documentado Avila y La Cueva, tras tomar posesión do bispado nomeou provisores para que gobernasen a diocese na súa ausencia namentres seguira residindo na curia de Avignon. Designa ao Mestre Guido Guidonis, arcediano de Cerveira e logo de Miñor, e ao mestre Almerinque ou Hugo Aymericus como os seus vigarios e procuradores xenerais. Este último era un clérigo francés, procedente da diocese de Poitiers, namentres que sobre o primeiro podemos conxeturar algunha relación familiar co bispo Bernardo Gui.

Descoñecemos as razóns últimas polas que o bispo Gui non chegase a tomar posesión en Tui da súa cátedra, pero era unha práctica moi habitual naqueles momentos en que se gobernaba a diocese a través de vigarios e o ascenso á sede episcopal era unha forma de recoñecemento eclesiástico e de acceso a rendas económicas. Posiblemente foi o caso de Bernardo Gui.  Tamén é probable, que os seus labores na Curia de Avignon impedisen a súa viaxe ata Tui, pois a nova diocese que lle concede o Papa Xoán XXII, Lodève na Occitania está a escasos 150 quilómetros de Avignon, facilitando así este traballo.

Sexa como fose, o nomeamento de Bernardo Gui como bispo de Tui, relaciona á nosa cidade coa novela de Umberto Eco, aínda que na diocese tudense o inquisidor Gui non podería exercer este oficio. Bernado Gui actúa en Touluse nunha Inquisición pontificia creada para erradicar, como xa temos dito, a herexía cátara implantada no sur de Francia e Norte de Italia e con moi pouca presenza na Península, pero sobre todo por que a Inquisición no Reino de Castela non se implanta ata 1478, no reinado dos Reis Católicos, e o Tribunal do Santo Oficio en Galicia chega no 1581, dous séculos e medio mais tarde do seu episcopado.