Ir al contenido principal

Naceu en Tui en 1170 o parlamentarismo?

No ano 2013 a Unesco procedeu á inscrición no “Rexistro da Memoria do Mundo” (a lista similar ao Patrimonio Mundial, referido ao patrimonio documental e bibliográfico) dos coñecidos como “Decreta de León” do ano 1188 por consideralos a proba documental máis antiga na que se testemuña a presenza do “pobo” na toma de decisións no goberno do reino, xunto ao monarca e os estamentos privilexiados da época, a nobreza e o alto clero. 



Estes “Decreta” de 1188 están integrados por dezasete estatutos ou decretos, sancionado polo rei Alfonso IX (1188-1230) coa finalidade de establecer a paz no reino integrado daquela polos territorios de Galicia, Asturias, León e as denominadas “Extremaduras” que correspondían ao territorio de fronteira co poder musulmán. A celebración da Curia Rexia en León no ano 1188, da que xorden este “Decreta”, está recoñecida como a primeira ocasión na que o pobo, neste caso os representantes das cidades ou burgueses, participaban nesta asemblea, recoñecendo a León como berce do parlamentarismo.

Non se conserva o texto orixinal dos Decreta de 1188, sen embargo en diversos arquivos existen copias dos mesmos contidas noutros documentos medievais e en textos manuscritos modernos. Deste conxunto forman parte do Rexistro da Memoria do Mundo unha escolma dos mais significativos, como son os conservados no Archivo Histórico Nacional, o Arquivo da Catedral de Ourense, a Biblioteca Nacional de España e a Biblioteca Capitular e Colombina da Catedral de Sevilla.

Existe unha ampla bibliografía sobre esta temática que analiza o papel da denominada “Curia rexia” no reino de León e que serviu de base para esta declaración da Unesco á proposta do Estado Español.

Estamos celebrando este ano o 850 aniversario da presenza en Tui do rei Fernando II e das decisión que toma nesta estadía: ampliación do espazo físico da cidade e do seu amurallamento, etc. Temas dos que xa temos falado neste blog: http://tudensia.blogspot.com/2020/03/viii-kalendas-aprili-24-de-marzo-850.html .



Pero sobre o contido deste mesmo documento hai un interesante debate, pois para algúns autores este documento realizado en Tui no ano 1170, dezaoito anos antes que os “Decreta” de León, contén a primeira referencia a unha curia rexia na que participan tamén os burgueses, e por tanto sería Tui o primeiro berce do parlamentarismo, anticipándose a León.

Non entraremos no amplo tema dos inicios do parlamentarismo pois excede as nosas intencións. As primeiras cortes ou parlamento hispánico recoñecido son as Cortes celebradas en Benavente no ano 1202, pero a “Curia rexia” de León de 1188 e os “Decreta” alí aprobados contan cun amplo recoñecemento como o inicio das institucións representativas coa participación do que logo veu en denominarse “os tres estados” (nobreza, clero e burguesía) característicos do mundo medieval. Por tanto, o concepto de parlamentarismo, logo desenvolvido en Inglaterra, ten os seus inicios no reino de León, ¿en 1188 en León? ¿en 1170 en Tui?

No ano 1956 Manuel Fernández González, profesor e historiador galego, orixinario de Goián, publicou nunha prestixiosa revista, “Anuario de Historia del Derecho Español”, un artigo de investigación titulado “La entrada de los representantes de la burguesía en la curia regia leonesa” en que documenta como o referido diploma de 1170 conservado no Arquivo da catedral tudense é a primeira testemuña da presenza burguesa neste órgano de goberno do reino: La llave de la frontera de Toroño (nome medieval con que se coñece a unha parte do territorio da diocese tudense) con Portugal era Tuy, y con el objeto de hacer una ciudad más asequible a la defensa ese mismo año (1170) Fernando II decidió trasladarla a un lugar más seguro. A cambio de ello concedía amplias posesiones en el territorio de aquella diócesis al obispo y cabildo, con las cuales les señalaba extensos cotos. Ahora bien, en el privilegio correspondiente declaraba que lo hacía con el consejo de sus hombre buenos, a saber, prelados, nobles y burgueses (bonorum hominum consilio, pontificum, militum, burgensium).



En concreto, neste pergamiño o rei Fernando II manifesta a presenza dos representantes dos burgos ou cidades na Curia convocada en Tui:

(…) Ego, siquidem, Fernandus dei gratia ispaniarum rex, meo regno providens bonorum hominum consilio, pontificum, militum, burgensium civitatem tudensem cui ostium frequentissime parabantur insidie, (…)
  
Trad: (…) Eu, com certeza, Fernando, Rei dos hispanos pola gracia de Deus, cuidando do meu reino por consello dos homes bos, prelados, nobres e burgueses da cidade de Tui onde tiñan sido detidos frecuentemente os ataques dos inimigos, (…)

Segue o noso autor coa análise do documento: Este privilegio lo publico Flores (en el tomo XXII de su monumental España Sagrada) aunque no a través del original a que nos referimos, sino en una confirmación del mismo por Alfonso IX y que se conserva también en el archivo de aquella catedral. Dicho original se halla algo deteriorado en el margen izquierdo, por lo que faltan algunas palabras o letras correspondientes  al comienzo de cada renglón, pero que se puede reconstruir por disponer de la confirmación de Alfonso IX

Continua o seu artigo Manuel Fernández afirmando “Nosotros lo interpretamos como la primera intervención conocida hasta ahora de los procuradores de la burguesía en la Curia (...) se da asi el paso decisivo para la formación de las Cortes del reino”.

Aquel documento de 25 de marzo de 1170, como xa temos analizado en Tudensia, contemplaba xunto ao suposto traslado da cidade, dándolle o nome de “Buenaventura”, a concesión dunha carta foral que beneficiaba aos burgueses tudenses fronte ao señorío episcopal. Unha decisión que foi rectificada aos poucos días, o 1 de abril, en que o monarca “devolvía a la iglesia de Tuy todo lo que le había quitado, restituía al obispo la ciudad y el coto que tenía anteriormente, rompía los fueros que había dado a la misma y nuevamente le devolvía el nombre de Tuy. El privilegio correspondiente ofrece también un especial interés por que en la dirección el monarca invoca a los nobles y a los burgueses (Fernandus Dei gratia Hispanorum rex una cum uxore mea regina Urraca et filio meo Adefonso militibus burgensibus et omnibus aliis ad quos cumque littere iste pervenerint salutem et gratiam), lo cual contribuye a confirmar la importancia de la comentada intervención de éstos en la Curia, toda vez que, para justificar la revocación de un acuerdo tomado con su consejo, el rey se siente obligado  a dirigirse de un modo especial, además de a la nobleza, a aquella clase social, que poco después veremos figurar como uno de los los elementos constitutivos de las Cortes”.

Concluímos pois como Manuel Fernández establece que en marzo de 1170  na Curia Rexia celebrada na nosa cidade deuse un paso transcendental na conformación política institucional do reino de León ao introducir Fernando II á burguesía na Curía Rexia, o órgano de asesoramento do monarca na xestión do reino, precedente inmediato das Cortes e do sistema parlamentario posterior.

Este documento tudense de 1170 será sometido a unha análise crítica polo gran medievalista, Claudio Sánchez Albornoz, nun artigo publicado na “Revista Portuguesa de Historia” de 1969 titulado “¿Burgueses en la curia regia de Fernando II de Leon?”. D. Claudio realiza unha detallada análise deste diploma, tanto dos seus contido como do propio soporte documental.



Comeza sinalando que noutras reunións da Curia Rexia no reinado de Fernando II, en Salamanca (1178) ou Benavente (1181), non figuran os burgueses, nin tampouco figuran como asinantes nos numerosos documentos da súa cancillería e engade:  Es duro de creer que los hubiese convocado por primera vez con motivo del traslado de la ciudad de Tuy a lugar estratégicamente de más fácil defensa y para convalidar los actos jurídicos a que ese desplazamiento dio ocasión. Lo menudo del problema político que tales cambios y tales mercedes suponían, impiden sospechar que llevara al rey a dar un paso de la magnitud del que habría implicado incorporar a su curia al estado llano

E continúa desenvolvendo a súa disección do documento: La frase turbadora del documento de 1170 «meo regno providens bonorum hominum consilio pontificum, militum, burgensium» se alza por tanto singular e inexplicable frente al unánime testimonio de los textos diplomáticos y conciliares que presentan siempre a Fernando II rodeado de obispos y magnates y únicamente secundado por ellos. ¿Cómo no sentir desconfianza ante esa injustificable singularidad? Ahora bien, la desconfianza ante un documento no tiene sino una salida científica: el análisis ceñido y riguroso de la escritura cuya soledad suscita nuestras dudas. Al iniciar el estudio crítico de la escritura tudense de 1170 sorprende el tríptico de pontífices, milites y burgenses, con los que el rey declara regir su reino. En los diplomas de Fernando II donde se enumeran los asistentes a su curia se habla de los proceres y maiores de la misma. Y en ningún otro documental o narrativo donde se consigna la presencia de los representantes de las ciudades en la curia regia se cita a los burgueses

Pero non cesa neste punto a análise que realiza Sánchez Albornoz que agora se adentra en novos aspectos do documento: Un análisis del pergamino conservado en Tuy permite sin embargo juzgarle un original apócrifo, falsificado para hacerle confirmar por Alfonso IX en 1228. Sus caracteres exteriores no coinciden con los que muestran los documentos de Fernando II. No está escrito en la francesa cursiva, habitual en la cancillería regia del mismo durante sus treinta años de reinado; lo está en la minúscula muy correcta en que se escribieron los diplomas de Alfonso IX por sus últimos escribas. En los privilegios reales de Fernando II el león del signum regis mira siempre hacia la izquierda; en la escritura que comentamos el león mira a la derecha, como en los signos rodados de Alfonso I a partir de 1216; y en su dibujo quiere imitar los más tardíos diseños de las ruedas del mismo soberano En los privilegios reales de Fernando II con «Signo Rodado», nunca faltan las columnas de confirmantes y no figuran en la escritura comentada; la ausencia de lista de confirmantes en el diploma discutido es tanto más anómala cuanto aparecen en dos documentos otorgados en Tuy en las mismas fechas por Fernando II.

E, finalmente, o medievalista Sánchez Albornoz, nos ofrece as súas conclusións: Nos hallamos en presencia no sólo de un seudo original sino de una falsificación. De una falsificación llevada a cabo por escribas de la Iglesia de Tuy, hacia la misma fecha en que ésta arrancó su confirmación a Alfonso IX. ¿Por qué la iglesia tudense habría esperado a 1228 para arrancarle la confirmación de la más amplia de las mercedes concedidas por don Fernando II, si ésta no hubiese sido una superchería y hubiera en verdad existido antes de su amaño en la época en que se logró hacerla validar por Alfonso IX?

En definitiva a análise critica de Sánchez Albornoz desbota o documento tudense ao consideralo unha falsificación e consecuentemente estima que non pode ser considerado unha fonte de información valida para documentar a presenza da burguesía na Curia Rexia de León e retrotraer ao ano 1170 en Tui os inicios do parlamentarismo.

Unha recente tese titulada “Falsos y falsificaciones en la documentación latina medieval del Reino de León” de María Elena Díaz Salvado do ano 2011 ofrece algunha novidade. Non adoita unha postura tan clara sobre a falsidade do documento tudense de 1170 ao que cualifica coma dubidoso, aínda que estima que posiblemente trátese dun documento falso nun estudo que abrangue máis de 400 documentos e onde sinala a un bo número deles como falsificacións posteriores. En relación aos argumentos de Sánchez Albornoz, a investigadora estima que a non existencia de sinaturas no documento: “parece una forma muy breve y esquemática de abreviar la confirmación. Tal vez se deba a que el documento no fue expedido con la intervención de una curia sencilla de nobles y eclesiásticos, sino con el consejo de una asamblea numerosa, en la que habían sido reunidos los tres órdenes. La reunión tuvo una gran importancia, el acto jurídico asi nos lo está indicando. Se trató del traslado de una ciudad llave de la frontera noroeste y capital de un territorio recientemente recuperado -tras diez años en poder del monarca portugués Alfonso Enriquez, que en 1159 se hizó con las comarcas de Limia y Toroño, al sur de Galicia-, medida defensiva que revestía un interés nacional, no local, y que nos parece justifica la reunión de una Curia extraordinaria en la que, con la intervención de los representantes de la burguesía, se da el paso decisivo para la formación de las Cortes -ya en términos casi modernos- del reino”

Este novo estudo do documento de 1170 aínda que sen negar a súa posible falsidade non estima que a mesma implique a todo o contido do documento, senón que estes elementos que informan sobre a reunión da Curia Rexia en Tui poden resultar verídicos. Por tanto, estaremos recuperando como a devandita reunión celebrada en Tui nas Kalendas aprili supón a presenza dos elementos burgueses por ver primeira na reunión extraordinaria da Curia Rexía, abrindo un camiño que aos pouco anos desembocará, xa co sucesor de Fernando II, o seu fillo Alfonso IX nos Decreta de 1188.

Tumba de Fernando II no Panteón Real da catedral de Santiago

Por tanto, o documento tudense de Fernando II de 1170 é o primeiro precedente do parlamentarismo, establecido no reino de León dende 1188; cómpre por tanto recoñecer o papel da nosa cidade, gracias ao rei Fernando II -tan estreitamente vinculado a Galicia e que repousa no Panteón Real da Catedral de Santiago de Compostela- na implantación da participación dos burgueses na vida política do reino, mediante a súa incorporación á Curia Rexia.

De todos os xeitos, é preciso abrir de novo o debate sobre pretendida falsidade dese documento e do seu contido á luz dos novos estudos de paleografía e diplomática así como do seu contexto histórico, pois se podemos afirmar con garantía que este pergamiño tudense recolle a primeira presenza dos elementos burgueses na Curia Rexia nesta reunión extraordinaria de 1170, se marca un fito de singular transcendencia.

Nese caso, Tui podería reivindicar que este documento de 1170 de Fernando II de León sexa incluído, xunto cos "Decreta" de León, no Rexistro da Memoria do Mundo da Unesco.

Comentarios

Entradas populares de este blog

O antigo Hospital e Inclusa (actual Edificio "Francisco Sánchez") cumpre hoxe cen anos

Neste ano 2023 a cidade de Tui vive diversos aniversarios de interese, especialmente o referente ao cuarto centenario do falecemento do egrexio médico e filósofo tudense, Francisco Sánchez, sobre o que nos ocuparemos en datas próximas. https://www.facebook.com/fotosantiguastuy/photos Centrará hoxe a nosa atención outra significativa efeméride, o centenario da inauguración do Hospital e Inclusa de Tui celebrado o 1 de maio de 1923, hai hoxe cen anos, que culminaba un longo proceso de construción deste edificio. Na actualidade este antigo hospital é o Edificio “Francisco Sánchez” coñecido popularmente como Área Panorámica de Tui. É pois unha feliz oportunidade para realizar unha aproximación a historia deste edificio emblemático da nosa cidade. Un edificio creado para acoller as instalación do hospital e da casa de expósitos, ou inclusa. A historiografía ten abordado nas últimas décadas aspectos da historia social pouco atendidos tradicionalmente. O tema da marxinación social é un de

Unha nova entelequia: un Camiño Portugués de Nossa Senhora do Norte por Tomiño e Gondomar

Vivimos nun mundo mediático onde cada vez temos acceso a un maior abano de información de todo tipo, o que en principio resulta altamente positivo e enriquecedor pero paralelamente existe o evidente risco de carecer de elementos de discernimento e valorización para recoñecer o rigor e a falsidade, a veracidade e os falseamentos. Ven a conto esta obviedade para abordar unha breve reflexión sobre a noticia que en días pasados publicaron os medios de comunicación con este titular: Tras un año de investigación, la alcaldesa de Tomiño, Sandra González; el presidente de la Cámara Municipal de Vila Nova de Cerveira, Rui Teixeira, junto al alcalde de Gondomar, Francisco Ferreira, y la concejala de turismo de Redondela, María Castro; y el arquitecto e investigador Antonio Soliño, presentaron el «Camiño da Nosa Señora do Norte a Santiago», una variante del Camino de Santiago que pasa por el territorio que recogen ya los archivos históricos. No texto da noticia se afirma o seguinte: La invest

A fábrica de galletas "La Peninsular"

Temos sinalado neste blog en diversas oportunidades o descoñecemento que posuimos da historia contemporánea de Tui fronte a outros períodos históricos moito mais investigados que a nosa historia mais recente. Aspectos como a vida política tudense na primeira metade do século XX seguen esperando un achegamento como tamén os procesos e dinámicas socias desenvolvidos no noso territorio. Hoxe ofrecemos en Tudensia un post sobre a fábrica de galletas “La Penínsular” que abrangue case medio século da vida económica tudense. Achegamos a información ofrecida polo profesor de historia económica da Universidade de Santiago de Compostela, Angel Ignacio Fernández González, no seu blog “Galicia Agraria” nun documentado post sobre a industria de galletas en Galicia nos principios do século XX. Aportamos a rica e moi completa información que achega profesor Fernández algunha pequena referencia da nosa autoria colocadas como notas. http://galiciaagraria.blogspot.com.es/2012/03/gall