Unha xoia descoñecida: O Pontifical tudense do sec. XIII

Os seguidores de Tudensia teñen lido en innumerables oportunidades reflexións sobre que o patrimonio cultural tudense abrangue moito máis que a nosa catedral ou o conxunto histórico coas súas igrexas e rúas, ás súas expresións intanxibles I(hai escasos días falabamos das tradicións ligadas ao ciclo do maio), pero hai tamén outros bens patrimoniais de importancia senlleira que non son tan coñecidos dos cidadáns tudenses e que necesitan ser divulgados para espallar o seu coñecemento e valoración.

Unha desas xoias escasamente coñecida é o denominado “Pontifical” tudense custodiado no Arquivo Catedralicio de Tui. Un centro que dirixe o cóengo Avelino Bouzón Gallego. Este obra é un códice realizado en pergamiño con ilustracións miniadas e iluminadas. É unha peza de finais do século XIII, realizado nun obradoiro de Roma e xunto a outro exemplar, da mesma orixe e cronoloxía da catedral de Sevilla, é unha peza única na Península Ibérica.

O “Pontifical” é un libro litúrxico empregado nas cerimonias da Igrexa. En concreto, o Pontifical é usado polo bispo pois contén todos os ritos que preside un bispo e que non se atopan no Misal. É un ritual específico para o bispo. Xeralmente conten os rituais que preside o bispo en relación a outras persoas (conformación, ordenación presbiteral, consagracións de relixiosos, etc), ou templos (consagración dunha igrexa ou dun altar) ou relacionados co calendario litúrxico (festividades, etc.).

Quen ten estudado esta singular peza é a profesora Mercedes López-Mayán, que abordou o estudo dos pontificais conservados no antigo Reino de León e Castilla na Idade Media, esta investigadora é quen ten documentado a singular importancia deste “Pontifical” pois ata a súa investigación o códice tudense pasaba inadvertido aos estudosos ao non contar cunha cronoloxía e procedencia ben documentada, agora coa súa datación arredor de 1290 queda resaltado o seu carácter excepcional na Península Ibérica.  

Tomado de https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/14841/lopez-mayan_aea_339.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Dos diversos artigos e traballos publicados por esta investigadora sobre este códice tudense entresacamos varios parágrafos para sinalar a súa transcendencia. Por unha banda, a contextualización da súa produción. Estes rituais litúrxicos son un medio moi efectivo que emprega o Papado para impulsar as reformas e novos canons:

Una de las medidas más importantes, y que mayor eficacia tuvo en la consolidación de la centralización de la Iglesia y en la potenciación de la jerarquía romana, fue la reforma de la liturgia con la intención de generalizar a todo Occidente los usos característicos de la Curia papal. Ello requirió de la elaboración y difusión de nuevos libros litúrgicos, entre los que el pontifical, destinado al uso exclusivo del obispo, jugó un papel fundamental: no solo se redactó una nueva versión, el llamado pontifical de la Curia romana del siglo XIII, sino que, además, los manuscritos que la contenían fijaron una codificación visual e iconográfica que marcaría la liturgia episcopal en los siglos venideros.

Este manuscrito posúe 270 folios organizados en 26 cadernos, se conserva na actualidade encadernado, cunha cuberta “realizada en piel castaña sobre madera con decoración dorada de cadeneta y pequeñas granadas en las esquinas”.

A descrición física do códice que realiza Mercedes López-Mayán prosegue:

“La ornamentación principal está constituida por 20 iniciales historiadas, que representan al obispo –y, en ocasiones, al papa– desempeñando el ritual contenido en el texto al que acompañan, tal y como es habitual en los pontificales. A ellas se añaden sendas iniciales iluminadas de modo similar a las historiadas pero solo con motivos vegetales  y una decoración secundaria integrada por iniciales de filigrana en rojo y azul de dos tamaños. También está escrito en gótica libraria italiana y contiene notación musical cuadrada sobre tetragrama. La mayoría de las iniciales del ejemplar tudense –todas, salvo la del f. 13v– acusan una fuerte influencia del estilo de la miniatura de Perugia (Italia) debida al Maestro del Misal de Deruta y a los artistas que trabajaron en su órbita. Activo en el último cuarto del siglo XIII en el contexto de eclosión artística que se produjo en Umbría paralelamente al desarrollo de las obras en la vecina basílica de Asís, dicho Maestro fue el responsable de iluminar, bajo la influencia directa del trabajo de Cimabue y de otros artistas, una gran cantidad de manuscritos.

Tomado de https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/14841/lopez-mayan_aea_339.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Pese a todo, la intervención de una segunda mano en la decoración del pontifical de Tui –en la inicial del f. 13v– hace pensar que no se trata de un manuscrito realizado en Perugia.  Creemos que la cercanía iconográfica de los ejemplares de Tui y Sevilla, unida a su datación también a finales del siglo XIII, hacia 1290, en función de la similitud estilística con otros manuscritos de esa época, permite incluir estos dos pontificales de Castilla entre los primeros ejemplos conservados de la ilustración del pontifical de la Curia romana”.

Para quen queira coñecer máis polo miúdo o estudo de Mercedes López-Mayán pode acceder a un dos seus traballos neste enlace: https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/14841/lopez-mayan_aea_339.pdf?sequence=1&isAllowed=y

A seguinte cuestión que resta por responder é como chegou ata Tui este singular libro Pontifical, a unha diocese pequena no “finisterrae” de Europa. Noutros traballos Mercedes López-Mayan conxetura que a súa chegada ten relación co traslado do Papado dende Roma a Avignon, no século XIV, levando consigo a súa biblioteca. López-Mayán pensa que foi algún bispo tudense que se achega ata Avignon e o trouxese para o uso na súa sede ou cátedra.

Tendo en conta o momento da súa realización e que o Papado estará establecido na cidade francesa de Avignon entre 1309 e 1377 as posibilidades de chegada a Tui desta importante obra non son moi amplas.

Os principais bispos deste período son Juan Fernández de Soutomaior (1286-1323), pertencente a este importante liñaxe nobiliar e cunha importante presenza na corte de Castela. O seu sucesor, será Bernardo Gui (1324-1324) de quen nos ocupamos recentemente neste blog, aínda que non chegou a visitar Tui era unha persoa moi próxima ao Papa Xoan XXIII residente en Avignon. Finalmente, Avila y La Cueva sempre ben documentado documenta como o bispo Don Gómez Prego (1348-1351) estivo na corte do Papa en Avignon e sinala que “acaso dice el M. Flórez  se consagró allí como obispo pues en 20 de abril de 1349 despachó en aquella ciudad una presentación del Beneficio de La Guarda”. A presenza desta bispo, de orixe tudense (fóra cóengo e deán na nosa catedral) en Avignon podería xustificar a presenza deste Pontifical, e que fora el quen adquirise ou recibise este libro “Pontifical” que trae á catedral de Tui. É unha verosímil hipótese, pero tamén os seus predecesores Fernández de Soutomaior ou Bernardo Guí puideron ser responsables da adquisición desta prezada obra.

Este “Pontifical” participou no ano 2012 na exposición “Códices” na Cidade da Cultura que recollía as 12 pezas codicolóxicas medievais procedentes das catedrais de Galicia, sendo o noso códice obxecto dunha restauración con este motivo.

Con estas liñas esperamos contribuír ao coñecemento desta importante peza do noso patrimonio documental, pero non a única que conserva o Arquivo Catedralicio tudense, noutro momento teremos de ocuparnos do “Pasionario” outra excepcional obra tamén do século XIII.