Ir al contenido principal

O relato tudense do século XI da viaxe de Trezenzonio (San Terzón) á illa do Paraíso (e II)


O amplo coñecemento de Méndez Ferrín nos ten introducido neste interesante tema da figura de Trezenzonio e a súa relación con Tui. Unicamente gustaría engadir algunhas notas para completar as diversas olladas que este relato nos ofrece aos interesados na historia tudense.


O convento de San Domingos, se construíu extramuros da cidade nas marxes do río Miño, adquirindo o “agro e viña” que lle vende Estebaina Eáns, filla de Juan de Santiago “Carureiro” e muller que foi de Domingo Martiz de Canicouba, veciño de Tui;  este solar se atopaba xunto á igrexa e cemiterio de San Xoán de Porto.

Esta igrexa de San Xoán do Porto, dedicada ao Bautista, se identifica pola súa relación co porto fluvial da cidade, ao situarse na súa proximidade. Descoñecemos a data da súa fundación e figura por vez primeira na documentación en 1156 con carácter de parroquia e que formaba parte dos bens episcopais.

A finais do século XV, en 1482, o bispo Diego de Muros e o Cabido “considerando, segundo o historiador Fr. Aureliano Pardo, que esta iglesia de San Xoán de Porto se hallaba muy abandonada y amenazando ruina, declaráronla ermita aneja al Convento de Santo Domingo; al cual también cedieron los diezmos de algunas viñas que los frailes poseían y labraban dentro de los límites de la parroquia extinguida, a cambio de que la Comunidad dominicana asistiese los primeros lunes de mes a la misa cantada de los Ángeles que el Obispo había establecido en la Catedral, y bajo penas de una multa de una arroba de aceite para las lámparas de la iglesia mayor, cada vez que faltase”, segundo o historiador tudense Francisco Avila y La Cueva é neste momento cando foi suprimida esta parroquia de San Xoán do Porto “agregando sus feligreses a la de la catedral” aínda que os monxes conservaron unha capeliña neste lugar.

Nesta igrexa de San Xoán se conservaban, como xa recollimos, ás reliquias de San Terzón. Para Ávila y La Cueva este santo, “vivió en Tuy, donde acaso también nació, y aquí recibió muchas gracias y beneficios del cielo, y murió leno de virtudes y méritos en el Señor, pero no consta el año”.


No ano 1543 o prior de San Domingos, Frei Juan Torres “mandó tapiar la puerta lateral del brazo derecho del crucero de la iglesia que daba vista y entrada a la capilla de san Juan Terzón” provocando unha auténtica rebelión popular dado o veneración que as xentes de Tui tiñan ás reliquias deste santo. Ata o punto que o Xustiza e o Rexemento da cidade (as máximas autoridades municipais) abriron de novo a porta pola súa conta sen permiso da comunidade dominica. Os frades presentaron unha querela contra os rexedores da cidade por este “acto de violencia”, acordando en maio de 1544 un acto de conciliación “de la cual dió fe el notario Andrés Ortiz, sometiendo la cuestión al fallo del Vicario de la orden en Galicia, Fr. Vicente de Santa María; el cual, debidamente informado, dictó sentencia en la causa con fecha 6 de mayo de 1544, ordenando que el juez Vasco Rodríguez, los regidores Diego Álvarez de Cadaval y Gregorio García y el procurador Cristóbal Pérez, reparasen y retejasen por su cuenta la capilla de San Juan Terzón y cerrasen con una reja de madera la puerta que habían mandado abrir en ella, a fin de que sin necesidad de franquearla pudiesen los devotos del santo contemplar y venerar sus sagradas reliquias en el altar que se colocaría en la capilla inmediata a la misma puerta; y que se cerrasen también a su costa los arcos laterales de la capilla, en el plazo de dos meses a contar desde la promulgación de la sentencia. Y por último dispuso que dichos señores y demás personas que directamente habían colaborado en la apertura violenta de la puerta, concurriesen en domingo o día festivo para recibir la absolución de las censuras en que habían incurrido, a la puerta de la iglesia o en el claustro del convento, oyendo a continuación misa rezada con velas encendidas en las manos”.

Resulta evidente logo da lectura da concordia, con penas pecuniarias importantes, que a revolta popular contra a decisión dos frades non foi un episodio menor, testemuñando a importante devoción que San Terzón tiña entre os tudenses que ao verse privados do acceso ás súas reliquias  atacan a igrexa dominica para acceder ás mesmas.

Para Ávila y La Cueva foi neste ano 1544 (para outros autores en anos posteriores) cando esta capela San Xoán foi demolida, colocándose as reliquias de San Terzón na capela do brazo dereito da igrexa conventual daquela dedicada a San Xoán Bautista, “donde se colocaron las reliquias de aquel Santo en un nicho situado a respetable altura detrás del Altar. Mas tarde fueron retiradas de allí las sagradas reliquias y guardadas en el depósito del convento, donde permanecieron ocultas hasta que el Prior Fr. Juan de Silva cerró definitivamente la puerta de referencia en el año 1721, con motivo de los abusos a los que daba lugar una devoción indiscreta hacia el santo Ermitaño, distribuyendo sus reliquias entre los fieles que por singular devoción las solicitaban, excepto un hueso que se conservó en un relicario de plata. Dicha capilla pasó a ser después de Santa Rosa de Lima y últimamente del Rosario.

Celébrase la fiesta principal de San Juan Terzón el día 24 de junio con gran solemnidad y decíase en su honor misa de confesor no pontífice. Siendo Obispo de la diócesis tudense D. Fr. Pedro de Herrera (1622-1630) suscitose una controversia sobre la celebración de dicha misa, porque el Santo no estaba beatificado, ni expresamente aprobado su culto por la Santa Sede; pero el obispo a quien se recurrió  para que resolviese el asunto, y que sin duda no padecía empachos de legalismo como los recurrentes, aquietó los ánimos escrupulosos decidiendo con laudable prudencia, que nada se innovase por respeto a la tradición cristiana y a la posesión inmemorial en que se hallaba el culto del popular Santo”

No xa referido artigo de Méndez Ferrín se comenta sobre a festa de San Terzón, que celebraba su fiesta con gran concurso tanto de naturales y comarcanos como de los portugueses, lo que en la mañana del 24 de junio venían a venerar su sepulcro y a festejar al santo con romerias y disfraces, haciendo celebrar misas y ofreciéndole otras limosnas en reconocimiento de los milagros y prodigios que obraba Dios por su intersección, librando a sus devotos y sanándolos de calenturas y otras enfermedades. Unhas milagres que tamén continuaba realizando a reliquia conservada no ostensorio de prata que era levada onda os doentes para procurar a súa sanación.

Comprobamos pois como era unha romaría existente na Idade Media, que recolle Golparro nos seus poemiñas dos inicios do século XIII, e que se conserva ata o século XVII con vitalidade. Gabriela Edith Striker apunta que os namorados do poema de Golparro van á sagraçon e non á romaría de San Terzón. A festa da sagraçon corresponde coa conmemoración da data de consagración dun templo e non ten que corresponder coa data da romaría na honra do santo desta igrexa. A cita por Golparro desta celebración fálanos ben da sona que tiña a devoción a san Treeçon que chegaba á corte lusitana de D. Dinis, onde trobaba Golparro, ou que este trobador galaico-portugués era orixinario de Tui ou do territorio miñoto.


Posiblemente a perduración desta romaría ten que ver coa “devoción indiscreta” da que falan os documentos. Como hipótese e dado que a celebración da festa de San Terzón era o 24 de xuño os ritos que se celebrasen podemos conxeturar tivesen relación coa fertilidade ou fecundidade, ou se conservase algunha danza ou representación pois había “disfraces” nesta celebración.

O certo é que a festa de San Terzón non se atiña ás normativas canónicas e por conseguinte os diversos intentos da comunidade dominicana pola súa supresión. En primeiro lugar, deixando arruinarse a capela de San Xoán do Porto e finalmente clausurándoa o que provoca a reacción violenta dos veciños e das autoridades municipais, debendo admitir a reconstrución da capela e a continuidade do culto na mesma. O seguinte capítulo é dedicar a capela da igrexa conventual ao mesmo titular, San Xoán Bautista, coa mesma data de festividade que San Terzón, para incidir na reorientación do culto a un santo canónico. Ese será o seguinte intento de rematar coa devoción, non ser un santo declarado oficialmente pero o bispo tampouco se atreve ao existir unha “tradición inmemorial” . Será finalmente o derrube da igrexa de San Xoán do Porto e a reinstalación das reliquias de san Terzón definitivamente na igrexa conventual o que acabe paseniñamente con esta devoción, ata que se ocultan as súas reliquias da vista dos fieis, que seguen acudindo ata que os dominicos reparten as reliquias entre os devotos, que ao desaparecer os restos físicos de San Terzón da igrexa de San Domingos non hai xa motivo de culto neste lugar e consecuentemente nada que celebrar ou festividade algunha a conmemorar e pérdese esta romaría na segunda ou terceira década do século XVIII.

Unha pervivencia devocional que acredita a súa implantación nas tradicións populares tudenses e miñotas nun amplo período temporal. Descoñecemos, por mágoa, mais datos sobre esta figura de San Treeçon o Terzon que permitan afondar neste interesante aspecto da nosa historia.

Tampouco sabemos se o manuscrito de Trenzonio está na orixe do culto a San Treeçon ou este é previo e o manuscrito recolle as lendas ou tradición existentes en torno a esta personaxe e se elabora para a súa difusión e promover a chegada dun número máis amplo de peregrinos e romeiros en torno ás reliquias de este monxe “viaxeiro” que logo da súa estadía no alén repousa na igrexa de San Xoán do Porto.

Manuel Cecilio Diaz y Díaz, o maior sabio en documentación altomedieval, realiza unha hipótese tamén de interese. Na actualidade se conservan dous manuscritos orixinarios do mosteiro de Alcobaça (Portugal) que corresponde o máis antigo a mediados do século XIII. O relato de Trenzonio, segundo Díaz y Díaz, tras analizar as características do mesmo estaría redactado no século XI, probablemente no primeiro cuarto. Díaz plantexa como hipótese que o texto foi elaborado por encargo da diocese tudense para realizar unha reclamación de dereitos dos bispos tudenses nos territorios da diocese de Iria que tiñan asignados namentres a ocupación árabe, pois os topónimos citado no relato de Trenzonio (Faro, xunto con Nendos, Bergatiños e Soneira) son reintegrados por Ordoño II no ano 915 á diocese iriense tras telas posuído os bispos de Tui, pois nesa mesma data é restaurada a sede tudense co bispo Hermoxio (este bispo tudense foi apreixado polos árabes na batalla de Valdejunquera no 921, entregando logo como refén namentres xestionaba un rescate ao seu sobriño Paio, logo martirizado e convertido nunha das advocacións mais estendidas no reino de León).

Ordoño II - códice da Catedral de León

O documento de Ordoño II de 915 supoñen a restauración da sede da diocese na cidade de Tui, pois dende a ocupación árabe os nosos bispos estaban instalados nas terras de Iria xa citadas, ao estimar que o territorio tudense estaba pacificado e con capacidade para o mantemento do bispo e a súa sede e nalgún caso mesmo se afirma unha posible construción dunha muralla defensiva. O certo é que a cidade e a súa contorna estará afectada de continuas razzias musulmanas e de ataques viquingos que o levan, tanto ao bispo Hermoxio como ao seu sucesores, a buscar refuxio en mosteiros como Labruxa ou Ribas de Sil... unha inestabilidade de máis dun século ata que en 1024 e á vista da devastación deste territorio o rei Alfonso V agrega a diocese tudense á de Santiago, desaparecendo a sede tudense. No diploma en que se adoita este acordo se describe á cidade de Tui como disrutam, sordibis contaminata e ab episcopali ordine eiectam (destruída fisicamente, suxa e esnaquizadas as institución episcopais -catedral e residencia do bispo e canónica- que impiden a súa residencia na cidade).

Haberá que agardar ao reinado de Garcia e Urraca, que no ano 1067 ou 1068 restablece, co bispo Xurxo, a sede tudense, acreditando a recuperación da vida social e económica na cidade; o novo bispo que se asenta no mosteiro de San Bartolomeu.

Suso Vila baralla a hipótese dun scriptorium en Tui onde fose elaborado este relato de Trezenzonio: O relato de Trezenzonio tería orixe nunha parroquia que se atopaba entre a catedral de Santa María e a catedral e mosteiro de San Bartolomeu, os dous grandes centros relixiosos do territorio con capacidade para ter un scriptorium que redactase ese relato. Se aceptamos a data de redacción no primeiro cuarto do século XI, que sinala Díaz y Díaz, nunca puido realizarse en Tui pois xustamente neste tempo é cando a situación tudense é tan dramática que ata cómpre suprimir a súa condición episcopal entre 1024 e 1067. Tampouco antes de 1024 poderíamos atopar condicións pois como xa citamos todo o século X Tui sofre unha grave inestabilidade. Sen embargo, curiosamente, estariamos cerca dos trescentos anos que se establecen como duración da estadía de Trezenzonio na illa do Paraíso.

Como as datas de redacción que ofrece Díaz y Díaz sinalan que o texto foi realizado como o máis tarde no século XI, aínda cabería que o bispo Hermoxio, un século antes en torno ao 915, ben conectado coa corte e integrante dunha importante familia aristocrática, encargase a creación deste relato en apoio das súas demandas fronte a diocese de Iria. Un bispo Hermoxio importante para Tui ata a punto que foi incorporado ao santoral tudense, celebrándose a súa festa o 27 de xuño ao día seguinte do seu sobriño Paio.

Ou quizais a redacción deste relato de Trezenzonio non sexa para reclamar uns dereitos da sede tudense nas terras de Iria, como apuntaba Díaz y Díaz, logos dos séculos de estadía dos nosos bispos naquel territorio entre a ocupación árabe e o 915, senón para xustificar a supresión, en torno a 1024, da sede tudense que fica integrada a todos os efectos na diocese de Santiago onde xa estiveran residindo os prelados tudenses.  Pero todas estas hipóteses non deixan de ser especulacións sen unha base sólida.


Unha evidencia é certa, estamos diante dun relato, que segundo Díaz y Díaz, non chega completo. En segundo lugar, autor ou autores pertencen a una elite culta daquela sociedade medieval, pois posúe un coñecemento das “Etimilogias” de San Isidoro, pois como é o falar do Faro Brigantium (Torre de Hércules) acredita o coñecemento das lendas de Breogán e de Hércules que mestura no relato, pois dado que estamos nun texto do século XI non puido recoller estas lendas da Estoria de Espanna de Alfonso X el Sabio que é posterior.



As realidades históricas deixan normalmente a súa pegada na documentación, nos restos materiais e, ás veces, tamén nas lendas e tradicións. Existe unha lenda recollida nas ribeira portuguesa da foz do Miño ben curiosa. Relatase que nas noites de san Xoán desaparece unha barca misteriosamente, que é levada polas meigas, e navega a toda velocidade ata unha illa no medio do océano. As semellanzas con relato de Trezenzonio ata a “Magna insula Solistitionis” son máis que evidentes, e apoian, de novo, a procedencia tudense deste relato. Un relato que encaixa con outras tradicións atlánticas e célticas que ligan a santidade á desprazamentos naúticos,  e que te a súa principal expresión na tradición, tamén xurdida neste mesmo espazo temporal, da chegada do apóstolo Santiago en Galicia nunha barca dende Palestina as terras de Iria, noutra navegación oceánica e milagrosa.

Sexa o que for, o certo é que Tui está directamente relacionada coa creación deste relato de Trezenzonio, vinculado á figura de San Xoán Terzón o San Treeçon, de gran implantación no territorio tudense e que protagoniza un dos poemas da lírica galaico-portuguesa do trobador Golparro, que ben podería ser tudense.

Recuperar para a memoria local esta peza literaria do século XI é unha obriga que, a pesar das moitas incertezas que suscita, enriquece a nosa historia.

Comentarios

Entradas populares de este blog

O antigo Hospital e Inclusa (actual Edificio "Francisco Sánchez") cumpre hoxe cen anos

Neste ano 2023 a cidade de Tui vive diversos aniversarios de interese, especialmente o referente ao cuarto centenario do falecemento do egrexio médico e filósofo tudense, Francisco Sánchez, sobre o que nos ocuparemos en datas próximas. https://www.facebook.com/fotosantiguastuy/photos Centrará hoxe a nosa atención outra significativa efeméride, o centenario da inauguración do Hospital e Inclusa de Tui celebrado o 1 de maio de 1923, hai hoxe cen anos, que culminaba un longo proceso de construción deste edificio. Na actualidade este antigo hospital é o Edificio “Francisco Sánchez” coñecido popularmente como Área Panorámica de Tui. É pois unha feliz oportunidade para realizar unha aproximación a historia deste edificio emblemático da nosa cidade. Un edificio creado para acoller as instalación do hospital e da casa de expósitos, ou inclusa. A historiografía ten abordado nas últimas décadas aspectos da historia social pouco atendidos tradicionalmente. O tema da marxinación social é un de

Unha nova entelequia: un Camiño Portugués de Nossa Senhora do Norte por Tomiño e Gondomar

Vivimos nun mundo mediático onde cada vez temos acceso a un maior abano de información de todo tipo, o que en principio resulta altamente positivo e enriquecedor pero paralelamente existe o evidente risco de carecer de elementos de discernimento e valorización para recoñecer o rigor e a falsidade, a veracidade e os falseamentos. Ven a conto esta obviedade para abordar unha breve reflexión sobre a noticia que en días pasados publicaron os medios de comunicación con este titular: Tras un año de investigación, la alcaldesa de Tomiño, Sandra González; el presidente de la Cámara Municipal de Vila Nova de Cerveira, Rui Teixeira, junto al alcalde de Gondomar, Francisco Ferreira, y la concejala de turismo de Redondela, María Castro; y el arquitecto e investigador Antonio Soliño, presentaron el «Camiño da Nosa Señora do Norte a Santiago», una variante del Camino de Santiago que pasa por el territorio que recogen ya los archivos históricos. No texto da noticia se afirma o seguinte: La invest

A fábrica de galletas "La Peninsular"

Temos sinalado neste blog en diversas oportunidades o descoñecemento que posuimos da historia contemporánea de Tui fronte a outros períodos históricos moito mais investigados que a nosa historia mais recente. Aspectos como a vida política tudense na primeira metade do século XX seguen esperando un achegamento como tamén os procesos e dinámicas socias desenvolvidos no noso territorio. Hoxe ofrecemos en Tudensia un post sobre a fábrica de galletas “La Penínsular” que abrangue case medio século da vida económica tudense. Achegamos a información ofrecida polo profesor de historia económica da Universidade de Santiago de Compostela, Angel Ignacio Fernández González, no seu blog “Galicia Agraria” nun documentado post sobre a industria de galletas en Galicia nos principios do século XX. Aportamos a rica e moi completa información que achega profesor Fernández algunha pequena referencia da nosa autoria colocadas como notas. http://galiciaagraria.blogspot.com.es/2012/03/gall