"O Santo Oficio da Inquisición en Tui" por Juan Miguel González Fernández

O Santo Oficio da Inquisición nace na época medieval, como un instrumento do Papa para loitar contra as herexías. No albor da Idade Moderna irase establecendo nos países occidentais. No caso de España (Coroas de Castela e Aragón), foi nos tempos dos Reis Católicos cando adquire pulo, como organismo de abarcaba toda a xeografía, por riba de fueros e privilexios locais, e que quedaba supeditado ao monarca e quedaba á marxe da Igrexa nacional.
Nesta expansión, primeiro se establecerá en Valladolid, para logo pasar a Galicia. Formouse un “distrito” que abarcaba todo o Reino. A súa instalación na estratéxica cidade de Santiago será lenta e conflitiva. Nun segundo intento serio, o Santo Oficio galego queda fundado en 1574 baixo a éxida do inquisidor Quijano del Mercado.
No cume desta organización político-relixiosa encóntrase o Inquisidor Xeneral. Destes hai dous que se teñen por naturais de Tui -ainda que poda confundires a cidade co bispado-, son: o Ldo. Juan de Cortázar (1584-91) e o Dr. en dereito Marcos Veira y Otero (1690-93); tamén estivo vencellado ao país o Ldo. Juan Rojo Mendizola (1647-50), coengo doctoral da Catedral de Tui. As veces este cargo directivo só era un paso dentro da súa carreira administrativa; así, Rojo Mendizola chegará a ser Inquisidor de Logroño e Murcia. Cortazar, que fora fiscal de Canarias, ascenderá a Inquisidor de Valencia e Valladolid. O coengo Veira Otero, achegado do Gran Inquisidor Sarmiento Valladares, que viña de Navarra, foi promovido a Fiscal de Santiago, logo saiu Inquisidor de Valladolid, para logo pasar ao Tribunal da Corte, e finalmente a altísima praza de conselleiro da Suprema.
Na base da pirámide e extentidos por todo o tecido galego, estaban os comisarios, sempre cregos -abades os máis-, e os familiares, quen buscaban gañar maior categoría social e blindarse en caso de problemas, co “fuero” privativo da Inquisición. En 1587 a cidade de Tui contaba con cinco familiares (en Salvaterra nada menos que 7), 6 en 1641, e 4 en 1680. Segue a manter un comixario no 1611, neste caso o Provisor -xuiz máximo da diocese- do Bispado, pero pérdeo en 1670. En resume: en Tui mantívose nos finais do século XVI e todo o XVII un número case constante de representantes, sen dúbida pola inmediatez da fronteira con Portugal, pola que entraban e saían xudeos, dependendo do que apretase a represión nun ou noutro estado.
A Inquisición perseguía aqueles comportamentos que atacaban a ortodoxia católica moral e dogmática, tal como estaba formuladas no Concilio de Trento. Os principais “delitos” que perseguía o Santo Oficio de Galicia nos seu tempo de explendor eran: as proposicións (blasfemias, etc.) (35,5 %), os xudaizantes (20,5 %), a bigamia, o luteranismo e que ían contra a propia Inquisición.

No caso concreto de Tui, centrouse sobre todo nos xudaizantes ou falsos conversos, que pasaban con impunidade a fronteira galáico-lusa, facilizado polo feito de que as coroas de Portugal e España uníronse desde o reinado de Filipe II; os xudeos portugueses, fuxindo da represión inquisitorial, establecéronse nas localidades próximas á raia (Baiona, Tui, Pontevedra, etc.). O Inqusidor Diego González xa sinalaba que queriendo entender los inquisidores de Portugal contra alguno, se pasan a Galicia, y se mudan los nombres [...] y se casan en la tierra y se avecinan y en tiempo de Paulo tercio, por con breve suyo se reconciliaron a nuestra fe sesenta y cinco mil dellos por judíos [...] y han pasado de Portugal a Galicia. Na cidade de Tui foron procesados en torno a 20 reos por xudeoconversos.

Velaquí dous exemplos significativos. Cando a Inquisición mete preso ao boticario de Tui Francisco Luís, a súa nai, veciña da Coruña, e outra muller de Vigo, fuxirán do Reino, a primeira para Francia e a outra para Portugal. Cando interrogan en Santiago a Francisco de Tapia, éste descobre unha rede de xudaizantes, entre os que se contaban o acaudalado Tomé Coronel, arrendador de beneficios eclesiásticos-mesmo os do bispado-, con contactos en Madrid, o cal non logra salvar a súa muller, Antonia Saravia, acusada por sete testemuñas de observar a Lei de Moises, a cal acabou denunciando a varios correlixionarios; a Inquisición impúxolle a reconciliación con confiscación de bens, tendo o matrimonio unha facenda valorada na importante cantidade de 200.000 reais.

No Museu Diocesano de Tui gárdanse cinco sambenitos -únicos en España- consistentes en pintura sobre lenzo, nos que constan o nome e filiación de varios herexes xudaizantes. Un bo número foron penados na fatídica data de 1617. Entre eles contábanse seis fillas do mercader Enríque Méndez; e tamén varios membros da familia Coronel (a muller do comerciante Antonio Paz, e a viuva do avogado Tomé Rodríguez). Todos serán acusados de “herexes xudaizantes", imponéndose o castigo de reconciliación que supoñía o embargo de bens, agás dous que xa fuxiran, a os cales lle correspondía morrer queimados en efixie (figura de pau).

-->Estos sanbenitos exhibíanse nos muros da catedral para escarnio público, pero pasado un tempo os sucesores conseguían, mediante un pago, que foran tapados; daí ven a expresión tirar de la manta. Durante a segunda metade do século XVI algúns linaxes de conversos ou cristians-novos, accederon, mediante compra directa a Roma, ás canonxías da Catedral de Tui, caso dos Saravia -tesoureiro- e dos Coronel. Desde 1601 houbo problemas, pero será en 1616 cando a Inquisición oponse a que acceda ao cargo Tomé León Coronel, perseguíndo con saña aos seus familiares. Finalmente, en 1617 os coengos da Igrexa de Tui impuxeron o estatuto de limpeza de sangue -a imitación de Toledo-, que descartaba para un cargo ou posto a quen tivesen antecesores xudeos, mouriscos.., de xeito que só aceptaban a cristiáns-vellos. Para exercer un máis grande control e para castigar aos réprobos, xirábanse as Visitas de Distrito, que comprendían as localidades máis conflictivas do Reino de Galicia. A cidade de Tui foi visitada en oito ocasións (1567-1649), todas baixo distintos inquisidores. Atopábase pois entre as poboacións de frecuencia alta, compartindo o terceiro posto con Ourense, e só por baixo de Pontevedra (11) e Baiona (9). Polo xeral o percorrido comezaba en Ribadavia, seguía por Salvaterra, logo Tui, dalí a Baiona e finalmente corría a Pontevcedra polo litoral da ría de Vigo, si ben na Visita de 1570 víñase en dirección contraria. As razóns son dúas: controlar a raia occidental con Portugal, por onde entraban os xudaizantes, e vixiar os portos nos que se tiña tratos cos extranxeiros, sempre sospeitosos. Estas campañas tiveron xeralmente un éxito bastante relativo.