Cúmprese este 26 de xuño o MC aniversario do martirio de San Paio na cidade de Córdoba, na corte califal. Un acontecemento de importante alcance espiritual ou relixioso, pero tamén histórico, que lamentablemente, coa excepción da parroquia de San Xoán Bautista e San Paio de Albeos en Crecente, pasa esquecido para a inmensa maioría dos tudenses, xa como cidadáns desta localidade xa como membros da dioceses de Tui-Vigo.
 |
| Imaxe de san Paio no s retablo da capela de Santa Catalina, Catedral de Tui. Sec. XVIII |
A figura de san Paio (nomeado en castelán como Paio ou Pelagio, nome este
último co que é lembrado na cidade de Córdoba) ten interese, tanto como
referencia principal do santoral tudense como pola continuidade, ao longo dos
séculos, do seu culto e da súa devoción alimentada con diversos discursos ao
longo do tempo. San Paio é posiblemente a figura máis salientable do santoral da
nosa diocese e na nosa cidade están baixo o seu patrocinio dúas institucións
educativas (o Seminario e o Instituto) con máis de cento cincuenta anos de
traxectoria.
É dabondo coñecida a súa historia, o neno deixado como refén polo seu tío,
o bispo Hermoxio, en Córdoba na corte de Abderramán III e que tras tres anos de
retención e diante do rexeitamento ás insinuacións de carácter político e logo
sexual do califa é martirizado á idade de trece anos, estendéndose axiña o seu
culto.
No ano 2012 co gallo do milenario do seu nacemento a asociación Amigos da catedral de Tui organizou unha exposición conmemorativa da que demos conta, no seu momento, nun post neste blog: https://tudensia.blogspot.com/2012/09/pulcher-pelagius-unha-lectura-teoloxica.html e da que tomamos alguns texto nesta entrada.
Paio nace no ano 912, segundo as biografías da época, en Tui, aínda que
unha tradición conservada ata os nosos días sitúa este natalicio na parroquia
de Albeos, en Crecente. Paio era membro dunha importante familia da alta
aristocracia galaica que xogaba naquel momento un papel protagonista na vida
social e política do reino de León. Velaí a razón pola que o seu tío, o bispo
Hermoxio, participa na batalla de Valdejunquera (Navarra) xunto as tropas dos
reis Sancho de Pamplona e Ordoño II de
León sendo tomado prisioneiro xunto o bispo de Salamanca Dulcidio polos
musulmáns e trasladado á capital do califato, Córdoba.
Como era práctica habitual naquel tempo, para a liberación do bispo tudense
é solicitado un elevado rescate que o propio interesado ten de xestionar na súa
terra, deixando namentres como refén no cativerio cordobés ao seu sobriño,
Paio, daquela un neno de arredor de dez anos de idade. A estadía carceraria de
Paio, pola súa condición nobiliaria, posúe certos privilexios, como era
habitual naqueles tempos. Paio que xa comezaría a súa formación en Tui prosegue
agora con ela, e así o seu biógrafo Raguel sinala que era casto, sobrio,
apracible, prudente, atento á oración e asiduo á lectura, non esquecía os
preceptos do Señor e promotor de boas conversas.
Podemos conxecturar que Paio mantivese relación coa comunidade mozárabe
cordobesa, que dalgún xeito tutelaría ao rapaz, o que explicaría a actuación
destes cristiáns logo do seu martirio ao apresurarse a recoller os seus restos
das augas do río Guadalquivir e custodialos como reliquias martiriais.
 |
| Sant Pelayo, Jacques Callot, 1636, BNF |
Non sabemos concretamente as razóns, posiblemente ligadas a unhas
negociacións sobre o seu rescate que se dilatan en exceso, polas que Abderramán
III chama ao mozo á súa presenza. A corte cordobesa daquel tempo era un dos
lugares de mais elevada cultura do mundo, e o califa promovía as artes, as
letras, o pensamento... nunha corte onde ocupaban altas responsabilidades na
xestión tanto escravos como criados ennobrecidos que garantían a súa fidelidade
ao califa, e na que existía, amais dos eunucos do harén califal, unha tradición
de practicas homosexuais con mozos. Considerando ambos elementos entendemos o
diálogo entre Abderramán e Paio, que para acceder á sala califal debe mudar de
indumentaria. Alí élle ofrecida unha alta dignidade naquela corte, xunto ao
convite a adherirse á fe en Mahoma –este era un costume preceptivo establecido
para os cristiáns que desempeñaran calquera función naquela corte- que rexeita decididamente.
Logo de certas insinuacións sexuais dalgúns cortesáns e do propio califa Paio
proclama, aínda con máis forza, a súa negativa provocando a súa condena a
morte. Para os cristiáns a morte de Paio é un martirio glorioso, para os
musulmáns unha execución xusta
Froito do relato de Raguel e da utilización posterior do seu culto a figura
de Paio estivo de sempre vencellada á súa castidade, entendida como abstención
do goce sexual e das relación co mesmo sexo, realzando así a acusación de
homosexualidade dos musulmáns nun contexto de Reconquista. Esta acusación era
unha poderosa arma de propaganda da monarquía que explicaría, en parte, a
difusión do seu culto. Esta dimensión da vida de Paio ten chegado aos nosos
días, promovida pola Igrexa, remarcando a castidade como unha virtude oposta
aos ditados morais de época contemporánea. No franquismo, no contexto do
chamado “nacionalcatolicismo”, documentamos o emprego da figura de San Paio.
“Pelayos” era o nome da organización xuvenil dos requetés ou carlistas, que ao
unificarse en 1938 coa organización xuvenil da Falanxe, os “Flechas”, deu lugar
a unha publicación xuvenil denominada “Flechas y pelayos”.
Pero hai outra acepción de casto que abrangue mellor a condición vital de
Paio e non é tan reducionista; casto é aquel que se axusta ao que considera
licito, neste caso á lei divina, á lei natural. Neste contexto unha persoa
xusta é tamén unha persoa casta. Velaí como a castidade de Paio é expresión
dunha condición máis profunda, da vida de alguén que procura vivir, como sinala
Raguel, nos preceptos do Señor. Este biógrafo expresa que a beleza
exterior de Paio –que atrae ao Califa- é expresión dunha beleza interior
proporcionada por unha vida baseada na fe en Cristo. É o exemplo do “miles”
cristián, unha imaxe recorrente na representación iconográfica de Paio, un mozo
adornado pola beleza da cultura, do coñecemento e mesmo pola súa beleza física
pero sobre todo pola beleza da súa vida interior e de oración que explica que
desbote os ofrecementos do Califa por ficar con aquelo que Paio estima
superior.
Esta condición de Paio, dunha vida de valores alternativos aos do mundo no
que vive, que é feliz coa súa condición, coa súa vivencia chegando a preferir o
martirio á renunciar a súa identidade, posúe, logo dun milenio, unha vixencia
certamente sorprendente. No contexto actual, dunha cultura globalizada que
tenta uniformizarnos e mesmo dunha fe e dunha Igrexa reducidas a ámbitos cada
vez mais minoritarios, lembrar a figura de Paio é comprender como a afirmación
da propia identidade, neste caso, a súa condición de cristián plenifica ás
persoas ata convertelas en alternativa ao seu entorno que, tantas veces,
envolve e atorde.
 |
| Óleo conservado na sancristía da Catedral de Tui |
O propio titulo que coa que Raguel cualifica ao noso mártir, “pulcher”,
relaciona a figura de Paio coa súa condición de persoa fermosa, pero que tamén
podemos traducir por glorioso, excelente, bo... Esta beleza, interior e
exterior, de San Paio é transmitida pola Igrexa ao longo dos séculos a través
da arte, vehículo privilexiado dunha comunicación que ten coma obxectivo
conmover ao espectador. As modernas teorías da comunicación foron sempre
empregadas pola Igrexa que comprendeu que a comunicación por medio das
emocións, da sensibilidade é moito máis eficaz que simplemente a verbal. Os
elementos patrimoniais arredor de San Paio evidencian este papel de
transmisores dunha experiencia de fe. A súa iconografía o representa xeralmente
como un mozo ben parecido acompañado da palma, que simboliza a súa condición de
mártir, e cunha espada que traspasa a súa gorxa, testemuñando a súa tráxica
morte, desmembrado polos seus verdugos, contribuíndo a ese carácter simbólico
fronte aos musulmáns.
As reliquias de San Paio foron trasladadas por Ramiro III dende Córdoba no
ano 967 ao mosteiro a él dedicado en León e que fora fundado polo seu antecesor
Sancho I. Segundo diversas fontes no ano 988 a causa dun ataque de Almanzor á
cidade de León as reliquias foron trasladadas a Oviedo ao mosteiro de San Xoán
Bautista que posteriormente adoptaría o nome de San Paio, onde seguen na
actualidade. No ano 1925 as monxas beneditinas de Oviedo entregaron unha
reliquia do noso santo á catedral tudense, logo da petición do Bispo e Concello
de Tui.
Unha curiosidaden, no ano 1582 é designado bispo de Córdoba o tudense
Antonio Mauricio de Pazo e Figueroa, que fora presidente do Consello de
Castela, que a rexera ata 1586. Tras a súa participación no concilio provincial
de Toledo, que lembra aos bispos a obriga de cumprir as disposicións do
Concilio de Trento, decide a creación dun seminario na diocese, que funda en
1583 baixo o patrocinio de “San Pelagio” ocupando o mesmo lugar onde fora
martirizado, entre o alcázar -actual pazo episcopal- e o río Guadalquivir.
O relato do martirio de san Paio o coñecemos gracias a o texto da Passio
sancti Pelagii, de Raguel, que como sinala o investigador tudense Celso
Rodríguez Fernández na edición crítica do texto[i]
“debió ser escrita muy pronto. Lo cierto que fue redactada antes del
traslado a León de las reliquias del mártir adolescente, por tanto, con
anterioridad al año 967, pues se dice expresa y concretamente que su cabeza la
guarda entonces -tenet- el cementerio de S. Cipriano y su cuerpo, el de S.
Ginés-“
Sobre a autoría deste escrito Celso Rodríguez afirma: “en cuanto al
autor de la Passio ha podido ser un cordobés coetáneo del mártir, lo que
explicaría que hable de los compañeros de prisión de este como de personas
vivas a las que ha oido -si bien también cabe que las noticias le llegasen
indirectamente-, y lo que justificaría que se refiera a los cementerios de S.
Cirpiano y de S. Ginés escuetamente sin más determinación, como si fuesen
conocidos de él; de este cordobés nos da el nombre el Pasionario II de Cardeña,
que se halla en El Escorial. Se pronuncia en los siguientes términos “Raguel
presbiter doctor fuit huius passionis cordobensis”. Aunque este aserto no
decide defintivamente la cuestión de la autoría, por que el genticilio
“cordobensis” puede concordar aquí no con “persbiter” o “doctor” sino con
“passionis”, lo que indicaría simplemente que la pasión y muerte de Pelayo se
dió en Córdoba, sin embargo, mientras no haya ulteriores descubrimientos
contrarios al informe del caradignense, es noble y justo que aceptemos como
datos históricos genuinos el nombre de Raguel y su pertenencia al presbiterio
de Córdoba”.
 |
| Pasionario tudense, sec. XIII. Arquivo Catedral de Tui |
A catedral de Tui conserva nun códice coñecido como “Pasionario tudense” o texto desta Passio de san Paio. Tras o amplo estudo crítico e tradución do mesmo Celso Rodríguez conclúe que o códice tudense é copia directa do códice primixenio e mesmo que este relato puido ser encargado pola igrexa tudense a este presbítero Raguel: un cordobés judío mozárabe -el nombre Raguel es un nombre bíblico de raíz hebrea-. Continua nas súas conclusións afirmando: “resulta admirable como las ideas y noticias se escogen, disponen y expresan de modo que casi continuamente resuenen en ellas y evoquen pasajes bíblicos (...) de lo más curioso e interesante que se observa en el uso bíblico frontal es la influencia del “misdrash” o “derash”, que explica la no “literalidad” sino imitación como método más frecuente del sagrado texto. El procedimiento rabínico y cristiano del “misdrash” se manifiesta en que el relato pasiomartirial de Pelayo se interpreta a la luz de la palabra revelada y ésta se ilumina con la pasión y muerte del mártir y aquel documento se redacta con admirable adaptación a los futuros lectores y oyentes del mismo, que han de ver en Pelayo un modelo de fe y demás virtudes hasta las últimas consecuencias” (...) es sorprendente la enorme atención que Raguel, sin renunciar a la sencillez y diafanidad, presta a los recursos literarios, con lo que sabe dotar su obra de edificación, destinada a la recitación y al canto, de un carácter icástico, muy cercano a la eficaz transmisión audiovisual”.
 |
| "Passio" de San Paio no Pasionario tudense |
Sirva esta ampla referencia para salientar a importancia do códice
denominado “Pasionario tudense” que custodia o Arquivo da Catedral de Tui, unha
peza, en pergameo, do século XIIII que contén diversos textos que recolle
varios relatos pasionais así como as misas e oficios litúrxicos que se
realizaban na catedral tudense entre elas a “Passio Pelagii”, expresión
do culto e da liturxia catedralicia dedicada a este santo tudense dende a alta
Idade Media.
Finalmente, lembrar os importantes actos realizados na nosa cidade no ano
1925 para conmemorar o milenario do martirio do mozo tudense. Un programa que
ten estudado Avelino Bouzón Gallego[ii]
e Antonio Hernández Matias[iii].
Do traballo de este último reproducimos un resumo desta conmemoración: Diez
apretadas páginas del Boletín diocesano nos permiten el seguimiento de esta
efemérides: acompañando primero -camino de Oviedo- a la Comisión que había de
recoger y trasladar la reliquia, encabezada por el Deán de la catedral y el Sr.
Alcalde; la entrada en Galicia, con recibimiento especial de la Reliquia en las
catedrales de Lugo y Orense; su llegada a Tui en medio del fervor popular
imaginable, procesión y solemnisimo Te Deum en la catedral; solemnísimos cultos
durante el septenario previo y el día de la Fiesta (26 de junio); y la
celebración de los Juegos Florales (el día 27 por la tarde) con la consiguiente
adjudicación de premios y la intervención especial de D. Manuel Senante “grandilocuente
tribuno católico y director de El Siglo Futuro (Senante era un dos
dirixentes do Partido Integrista no parlamento español) se subraya también
la presencia en la ciudad de los Srs. Obispos de Orense y Lugo, Autoridades
(provinciales y locales) y de un nutrido
grupo de “peregrinos” llegados desde Vigo”.
Daqueles actos temos a sorte de contar cunhas marabillosas fotografías de
Ruth Matilda Anderson que visitou Tui naquelas xornadas legándonos unha
impresionante testemuña gráfica da celebración do milenario de San Paio.
No 1924, a Hispanic American Society encargoulle a unha das súas fotógrafas
que marchase a Galicia a intentar capturar todas as cousas que os tempos
modernos estaban a facer desaparecer. Como ela, outros fotógrafos estaban a
percorrer outros recunchos de Europa na procura do mais enxebre, do mais
típico. Ruth Matilda Anderson, que acababa de facer 30 anos e que estudara para
mestra (aínda que a fotografía dedicación profesional do seu pai se imporá na
súa actividade) acompañada por Alfred Anderson, o seu pai, estivo en Galicia.
Entre 1924 e 1925, Ruth Matilda e Alfred Anderson percorreron Galicia,
fotografando. Ruth voltará entre 1925 e 1926 con outra fotógrafa da The
Hispanic American Society, Frances Spalding, para rematar a expedición censal
de como era Galicia nos anos 20. A misión de Anderson en Galicia era clara:
capturar a esencia da vida e os costumes galegos, cun enfoque particular na
vestimenta tradicional e outros aspectos da cultura material. Con todo, o seu
traballo foi moito máis alá desta tarefa inicial. Durante case un ano e medio,
Anderson percorreu as cidades e aldeas galegas, documentando non só o traxe
tradicional, senón tamén a paisaxe, a arquitectura, os mercados, as
festividades e, sobre todo, ás persoas.
O legado de Ruth Matilda Anderson é inmenso. Realizou máis de sete mil
fotografias durante a súa estancia en Galicia, e adquiriu outras tres mil de
fotógrafos locais, todas destinadas á colección da Hispanic Society of America.
Este vasto arquivo fotográfico é unha das documentacións máis completas sobre
Galicia realizadas por unha persoa estranxeira, e o seu valor transcende o
visual. A súa obra non só documenta a Galicia do seu tempo, senón que a conecta
cunha visión máis ampla e universal da fotografía documental.
Da viaxe quedan xunto ás fotografías os diarios que Alfred Anderson escribiu durante a súa aventura. Recolle a súa estadía en Tui nos días 26 e 27 de xuño de 1925 coincidindo cos actos do milenario do martirio de San Paio que recolle nunhas fermosísimas imaxes. O relato de Alfred Anderson sobre a estadía en Tui é o seguinte:
26 de junio
Nos encontramos esta mañana en La Rúa (Petín). A las 8:40 salimos en tren.
Cambiamos de coche en Monforte. En Orense hicimos parada para comer. Llegamos a
Guillarey a eso de las cuatro de la tarde. Partimos para Tuy en autobus y
llegamos en pocos minutos.
Allí estaban celebrando un gran festival y las calles engalanadas y había
montones de gente por todas partes. Fuimos al Hotel Moderno, pero la moza nos
dijo que ya no había habitaciones. Así que fuimos al Hotel Generosa, tuvimos
mucha suerte, porque nos tocaron dos habitaciones delanteras bien agradables en
el segundo piso.
Por la tarde hubo música en el parque cerca del río, los jóvenes bailaban y parecían disfrutar muchísimo, a pesar del polvo tan espeso que era difícil respirar. Después hubo unos fuegos artificiales espectaculares. Ruht hizo muchas fotos de las procesiones, y le encantó cuando el obispo paró justo delante de ella, se puso su magnífico gorro y le permitió tomar una foto. También tomamos por la tarde un par de películas en la iluminación de la Catedral. El canto es fantástico. Tiene a un hombre que canta acompañado de una banda de música y que se escucha perfectamente.
Esta mañana asistimos a los actos en el parque, donde montaron un escenario
provisional con un decorado muy bonito. Fue un cambio notable para mi eso de
estar rodeado de gente agraciada y bien vestida. Entre la multitud se veían
hombres con levitas, sombreros de copa, buenos zapatos de piel. Las mujeres con
los pechos profundamente adornados, usaban largas peinetas en el pelo del
tamaño de un abanico pequeño. Sobre las peinetas llevaban unas mantillas negras
preciosas que le cubrían la cabeza desde la frente y llegaba hasta más abajo de
la parte de atrás de las rodillas. Las mantillas al pasar por las peinetas
formaban una especie de pequeña casita en la que había un ramillete de flores.
Esta tarde hay fuego en el otro extremo de nuestro bloque (Hotel Generosa). Hay
mucho movimiento, pero la mayor parte de él se gasta en griterío y carreras. No
veo a nadie haciéndole nada al fuego.[iv]
A presenza de Ruth Matilda Anderson en Tui ben merece dedicarlle unha atención específica pois documenta outros aspectos da vida colectiva tudense da segunda década do século XX de grande interese.
Con estas liñas de Tudensia queremos rescatar do esquecemento a celebración
do MC aniversario do martirio de san Paio, unha figura de enorme proxección
histórica e que, una vez máis, coloca a Tui nun lugar protagonista da historia
de Galicia e España. Un legado que por mágoa non somos capaces, como sociedade,
de recuperar, revitalizar e reivindicar como parte substancial xa non da nosa
identidade senón do noso estar no mundo.
[i]
Rodríguez Fernández, Celso: La pasión de S. Pelayo. Edición crítica, con
traducción y comentarios. Universidade de Santiago de Compostela e
Universidade de Vigo, 1991.
[ii]
Bouzón Gallego, Avelino: “Celebración del milenario del martirio de San Pelayo
en Tui (925-1925)” en Castellum Tyde, revista do Instituto de Estudios
Tudenses, nº 3, 2010/2011, pp.289-304.
[iii]
Hernández Matias, Antonio: “El milenario del martirio de san Pelayo y la ciudad
de Tui. Evocación de la llegada a Tui de la venerada reliquia del niño mártir”
en Tui. Museo y Archivo Histórico Diocesano, vol. VII, 1994, pp.31-49.
Comentarios
Publicar un comentario