“La Tetera” foi un xornal tudense que comezou a súa andaina o 12 de outubro de 1913. Xorde coa vocación de contrarrestar a política municipal e do distrito do Baixo Miño que monopolizaba a familia Ordoñez, primeiro con Ezequiel Ordoñez González, deputado polo distrito entre 1879 e 1901 ao que sucede o seu fillo Mariano Ordoñez como deputado incuestionable entre 1903 e 1923.
Na
nosa cidade os representantes do ordoñismo na vida municipal e na vida social están
encabezados por Venancio Lorenzo Rodríguez, que ocupou diversos cargos: concelleiro
e primeiro tenente de alcalde (1893) e foi nomeado alcalde de Tui a finais de
decembro de 1893. Foi tamén deputado provincial en 1896, 1901 e 1905. Volveu
ser alcalde de Tui do 1 de xullo de 1909 ata o seu falecemento o 9 de setembro
dese ano. A Venancio Lorenzo o sucede como representante do ordoñismo o
rexistrador da propiedade José Emilio Herraiz Ruibal, que sen chegar a ocupar
cargos no Concello controlaba a situación política do distrito.
A
principal oposición política ao ordoñismo conservador, sobre todo en tempos de
Ezequiel Ordoñez, non xurdía dos sectores liberais e progresistas -moi
desdebuxados no panorama político tudense- senón do grupo tradicionalista, herdeiro
natural do carlismo, reunido en torno ao Seminario -fundado en 1850-, cun grupo
de sacerdotes encabezado, entre outros, por Antonino Cerviño e o sacerdote,
daquela case mozo, Manuel Lago González. En 1893 promoven nas eleccións unha
candidatura alternativa, afín ao Partido Integrista de Ramón Nocedal, ameazando
seriamente a Ordoñez, que move os seus resortes que acaban desintegrando este
núcleo opositor tudense.
Dende
este momento os movementos críticos estarán capitalizados por outros sectores
conservadores moderados e liberais, ata que nos inicios do século XX aparece no
escenario o agrarismo, como eixe central da oposición social e política ao
réxime da Restauración.
Naquelas
décadas a prensa xogaba un papel primordial no debate político e por tanto en
cidades e vilas xorden numerosos xornais como expresión na desta loita política
que pretende mobilizar á opinión pública que cobra un progresivo protagonismo.
O
ordoñismo tiña un principal apoio, aínda que non constante, no “Faro de Vigo”
xa daquela xornal de referencia na nosa bisbarra. Venancio Lorenzo promoveu os xornais
“El Vencejo” e “El Aloya”.
Pola
súa banda, a oposición tradicionalista tiña como referencia a “El Eco del Miño”
e dende 1888 “La Integridad”, cunha posición moi belixerante ata 1893, data do
comentado incidente electoral, e logo máis matizada.
No
ano 1913, como sinalabamos, foi fundado o quincenario “La Tetera: bi-mensual
satírico (sobre cosas del Partido de Tuy)” que no seu editorial na primeira
plana do seu primeiro número titulado “Aquí estamos” sinalaba o seguinte:
Amigos de ejercer nuestros derechos de ciudadanos, hemos tenido
la humorada de acudir a este recurso para someter a la censura del cuarto poder
los actos de los hombres públicos del distrito de Tuy, ridiculizándolos siempre
que nos sea posible y ellos se lo merezcan; pues hartos ya de ver cómo se trata
al pobre pueblo cual mulo de reata, no queremos hacernos solidarios con nuestro
silencio de un estado de cosas que no pueden perdurar sin quebranto del buen nombre
de los hijos de la ciudad de Doña Urraca
Este
xornal tivo como primeiro director a Jenaro Carrera, “Patolas”, un afamado fabricante
de chocolates en Tui. Foi proclamado concelleiro de Tui en xaneiro de 1922 como
agrario. Dirixiu tamén o xornal da Federación Agraria tudense, Vida Agraria.
Foi detido con motivo da folga dos agrarios de Tui en novembro de 1922. Elixido
presidente da Federación Agraria do Partido de Tui en 1924.En 1930 foi nomeado
concelleiro e foi tenente alcalde de Tui. Na Segunda República integrouse no
Partido Republicano Radical.
No
libro de Jose G. Paramos sobre “Prensa periódica tudense” se recolle que Imprimíase
dicho periódico en la “Tipografía de Gutenberg” de la villa de La Guardia. Su
redacción y administración estaban en Tuy, calle de Seijas 10, o sea la misma
casa que habitaba D. Jenaro Carrera, fundador y primer director la La Tetera[1].
O
propio G. Paramos nos informa que el título mismo del periódico era una
sátira contra el Sr. Herráiz, a quien el Alcalde y el Sindico del municipio
tudense le habían regalado un juego de té con motivo de su boda[2]
Os
colaboradores deste xornal chámanse “Criticones” e apunta que hai ata seis
pero González Paramos no seu libro conclúe que son unicamente o director, Jenaro
Carrera, o avogado Emilio Sias e o médico Alejo Diz Jurado, que realiza
numerosos escritos nos que destaca a súa calidade en relación co resto dos
redatores. Continua o G Paramos sinalando que estas criticas de La Tetera
dieron motivo a no pocos disgustos y también para que se repartieran algunos
garrotazos, siendo el primero en recibir estos el Sr. Carrera, a quien le
acometió en plena vía pública un hijo de D. Sabino Jurado porque dicho
periódico ridiculizaba despiadadamente al referido señor en todos los números
por sus gestiones en la Alcaldía.
En vista de este percance de los garrotazos, dejó el Sr.
Carrera la dirección del periódico, en cuyo cometido y responsabilidad el
sustituyó el Sr. Sias a partir del número 11 hasta el último de los publicados
(...) Y efectivamente el Sr. Sias recibió también algunas acometidas de las
personas que se consifderaban agraviadas por el periódico, pero no por eso cejó
en su campaña de criticar cuanto consideraba merecedor de censura[3]
Emilio
Sias foi un destacado persoeiro na oposición ao cacicato dos Ordoñez, coaborou
activamente co grupo tradicionalista sendo redactor e logo directo do xornal “La
Integridad” entre 1903 e 1913, promovendo e dirixindo de seguido “La Tetera”.
Participou activamente dende 1903 no movemento agrarista, ao que representa no
concello tudense tras as eleccións municipais nas que participa co apoio da
Sociedade de Obreiros Agrícolas de Pazos de Reis conseguindo unha acta de concelleiro.
Posteriormente se traslada a Vigo – González Paramos di que decepcionado como veremos
de seguido polo final do quincenario “La Tetera”- onde dirixe “Noticiero de
Vigo”, La Mañana” (1915) e “La Noche”, falecendo naquela cidade en 1918.
A
relación dos responsables do xornal tudense co movemento agrarista, leva a que
pouco despois do cambio na dirección, a cabaceira sufra unha modificado, pasando
del “La Tetera, bi-mensual satírico (sobre cosas del partido de Tui)” a ser identificado,
dende o número 18, de 7 de xuño de 1914, como “La Tetera, periódico agrario semi-satírico
sobre cosas del partido de Tuy”. Ficaba claramente localizado o posicionamento
da oposición.
Tamén
a redacción e administracion muda dende a rúa Seijas, onde habitaba e tiña o
seu negocio Jenaro Carrera, pasando á rúa Augusto González Besada nº3 ao
acceder Emilio Sias á responsabilidade da publicación[4]
Este
xornal chegou ata o seu número 61 editado o 6 de decembro de 1914 pero este último
número no fue repartido a los suscritores ni se vendió, como los anteriores,
por las calles por haberle entregado la tirada completa del mismo al Sr.
Herráiz el propio D. Alejo Diz. Habían hecho las paces estos dos señores y con
la muerte de La Tetera terminó la oposición ostensible, a la política ordoñista
que el Sr. Herráiz representaba en el distrito electoral de Tuy[5]
Nos
sesenta números editado de “La Tetera” o número maioritario de artigos están
asinados con pseudónimos. Os seus redactores asinan como “Criticón” identificándose
coas seis primeiras letras do alfabeto. Certo que resulta evidente que os nomes
de Jenaro Carrera, Emilio Sias e Alejo Diz son responsables da maioría dos
escritos, especialmente este último[6]. Na publicación, onda
aparacen diversos pesudónimos, os escasos nomes propio que atopamos corresponden
a Indalecio Carrera Portela de O Rosal ou os irmáns Mariano, Luis e Heriberto
Gerpe González e a súa irmá Elena.
Este
catro irmáns son fillos do secretario do concello de Tomiño, Mariano Gerpe, que
fora anteriormente do municipio de Cruces. Esta familia procede das terras do
Deza, concretamente da parroquia de Cello (Lalín)[7]. Con outros parente
promoveran unha fabrica de papel na parroquia de San Xiao de Rodis.
Un
dos fillos, Luis Gerpe González, foi ordenado sacerdote en Lugo, aínda que
trasladouse á diocese de Tui -onde residía a familia- sendo primeiro coadxutor
da igrexa de Hospital, filial de Tomiño, despois párroco de Santiago de Estás,
Parada das Achas e novamente Estás. Dende a súa época de seminario sempre tivo
afección pola escrita. Utilizou os pseudónimos Alberto D'Estebo e Fuco de
Outeiro. Publicou en “El Norte de Galicia” o folletín Gallegadas de unha
festa (1904) e outras colaboracións xornalísticas.
Luis
Gerpe colabora en “La Tetera” con unha serie de cartas abertas dirixidas a José
Herráiz de carácter moi crítico coa actividade política dos ordoñistas no
distrito, posición certamente curiosa ao tratarse dun presbítero que se
adoitaban posicións políticas eran xeralmente de carácter tradicionalista e
mesmo integrista. Os posicionamentos de Luis Gerpe, que sempre asina dende
Estás, onde exercía como párroco, asi como dos seus irmáns inciden nesta liña
de oposición e denuncia das prácticas caciquís de Ordoñez e os seus representantes
no distrito. Pola súa banda, Heriberto, que asina dende Estás, e Mariano, dende
Baiona na súa estadía vacacional, publican un número moita máis reducido de
colaboracións.
Descoñecemos
se foi a influencia dos seus irmáns, especialmente de Luis, o que animou a
Elena Gerpe a colaborar tamén no quincenario tudense. Sexa como fora, o que
podemos establecer é a presenza dunha muller como colaboradora de “La Tetera” nun
momento histórico en que eran moi escasas as voces femininas que asinaban na
prensa escrita, e moito menos na de carácter local, onde a presión do ambiente
resultaba máis abafante para este tipo de novidades.
Descoñecemos
practicamente calquera dato biográfico sobre Elena Gerpe, que residía nas
terras de Currás - Tomiño coa súa familia, lembramos que o seu pai foi
secretario do concello tomiñés nas primeira década do século XX, onde residías
varios dos seus irmáns: Luis, como párroco en Estás, Heriberto, ou María que
casa en 1905 co tudense Ignacio Areal Diz -co que emigra a América-.
En
1909 sabemos que residía en Tomiño coa súa nai e co seu irmá Luis, pois o xornal
“Diario de Galicia: periódico de la mañana, telegráfico, noticiero y de
información general” no seu número de 17
de decembro de 1909 recolle a súa viaxe de retorno ao Baixo Miño.
A
única colaboración de Elena Gerpe que aparece en “La Tetera” foi un longo poema
titulado “Canto a Tuy” que figura no número do 14 de xullo de 1914. González
Paramos no seu libro é moi crítico co poema de Elena Gerpe: la señorita
Elena Gerpe, parienta, sin duda, de los mencionados Gerpe, lanzó, desde las
columnas de La Tetera, un Canto a Tuy escrito en quintillas rellenas de ripios
y cascote, por entre cuyos materiales antipoéticos asomaban la oreja los
prosaismos de la malhadada política rural. No creo que el tal Canto a Tuy haya
sido escrito por la señorita gerpe, debió carpintearlo alguno de sus pariente [8]
Esta
última afirmación sobre a autoría do poema non deixa de ser unha afirmación con
escaso fundamento e con cheiro machista, abondosa naquel tempo en que escribe
G. Paramos, 1919.. Carecemos de elementos que non permitan atribuír a autoría do
longo poema a Elena Gerpe. Certamente non destaca pola súa alta calidade na
composición e métrica, pero resulta un atrevemento tanto da autora como dos
responsables de “La Tetera” a inclusión do poema, a única colaboración feminina
nos 61 números do xornal tudense e penso non equivocarme se afirmamos que é a
primeira colaboradora feminina na prensa tudense ata aquel momento.
O
texto de Elena Gerpe se inxire no canón estético ou literario que
correspondíalle pola súa condición de muller. La mujer escritora se
encuentra atrapada entre una estética romántiva que valora lo espontáno y las
estrictas normas que definen culturalmente la feminidad. Gracias a la corriente
romática y a su concepción de la escrituta como algo espotáneo, como una
expansión del alma, las escritoras encuentran la necesaria validación y legitimación
de su escritura a la vez que se ven en la encrucijada de tener que reflejar en
su obra las características subjetivas que se adecuaban a su función doméstica
-amor tierno y sentimental, sensibilidad ante la belleza natural y el
sufrimiento humano, fantasia decorativa, religiosidad arraigada y un inocente
desconocimiento del mundo y de la carne[9].
Con todo no poema de Elena Gerpe atopamos tamén un posicionamento político, unha
certa crítica social, superando amplamente os estritos canones asignados ás
mulleres escritoras. Una circunstancia que merece ser resaltada.
Reproducimos
de seguido este poema dedicado a Tui publicado no número 21 que corresponde ao
14 de xullo de 1914 coa recuperación do nome de Elena Gerpe González como unha
das escasas mostras da escrita feminina na prensa tudense das ultimas décadas
do XIX e as primeiras décadas do século XX.
CANTO
A TUY
A
ti, que brillas lozana,
ciudad
garrida y hermosa,
cual
rocío que engalana
al
nacer de la mañana
el
capullo de la rosa.
A
ti, Tuy, la que enamoras,
honra
y gloria de Galicia,
que
cual niña encantadora
atrajiste
seductora
los
pueblos de la Fenicia;
A
ti, verjel de hermosura,
la
de la florida vega
alfombrada
de verdura,
que
el Miño bordando riega
con
raudales de agua pura.
A
ti quiero bosquejar
en
mi pequeña canción
aunque
no sepa rimar,
porque
le quiero contar
lo
que siente el corazón.
Cantar
quiero tus bellezas
al
ronco son de mi lira,
y
no taches de proezas
el
que cante tus realezas
quien
la contempla y admira.
Festoneada
por el Miño,
dando
envidia a Portugal,
estás
tú, la sin rival,
como
la piel del armiño
sobre
alfombra de cendal.
Eres
la perla agraciada
de
esta tierra afortunada
y
dice llorosa y triste,
la
grande historia pasada,
¡que
no eres ya lo que fuiste!
Diomedes
te fundó
en
ameno y fértil valle,
nombre
de Tide te dió...
¡Diosa,
te llamara yo,
de
gentil y esbelto talle!
Alzaste
al cielo orgullosa
cual
el águila real
hiende
el aire majestuosa
y
cruza la nebulosa
persiguiendo
un ideal.
Eres
muy noble y leal,
tierra
de sabios y santos,
abundante
manantial
de
bellezas y de encantos
que
yo canto al natural.
Cual
tortolilla gimiente
anidada
entre rosales
veo
lloras tristemente,
y
la causa de tus males
es
algún hijo insolente.
Eres
madre cariñosa
que
en tu regazo las flores
con
arrullos seductores
besas
tierna y candorosa
las
frentes de tus amores.
Los
buenos, pero inconscientes,
te
miran indiferentes
a
pesar de tu cariño
y
de que besas sus frentes
como
a ti te besa el Miño.
No
llores, no, tortolilla,
que
un día no muy lejano
morirá
tu pesadilla.
¡Te
lo dice esta chiquilla
con
La
Tetera en la mano!
En
tu preciosa pradera
canta
siempre el ruiseñor,
pero
no chista siquiera
cuando
pisa corredera
algún
calvo de
tu amor.
Si
hubiese en ti quien a duelo
retase,
para su mal...
¡gran
excomunión el cielo
caiga
sobre ese animal
que
así deshonra tu suelo!
En
ti no siente dolores
el
que lejos ve su cuna
su
casita y sus amores
porque
embelesan a una
tus
hidalgos y tus flores.
De
la sonrisa el rizado
que
sus rostros engalana
carácter
noble y honrado
es
el ser acostumbrado
de
tus hijos, Tuy lozana.
Y
si algún calvo
te miente
con
su rídiculo esplin
de
impolítico delfín
no
es así la demás gente.
Tus
hijas son candorosas
y
sencilla palomitas
que
alegres y bulliciosas,
a
porfía con las rosas
engalanan
tus casitas.
Sus
nobles almas te cantan,
con
sublime inspiración.
endechas
del corazón
que
tus males soliviantan
al
timbrar de su canción.
Doloridas
y piadosas,
de
sus ojos de cristal,
brotan
lágrimas preciosas
cuando
lloran cariñosas
tus
reveses y tu mal.
Y
no cesan de cantar,
de
gozar y de reír
en
su bello palomar,
cuando
lo ven resurgir,
porque
te saben amar.
Eres,
Tuy, el ideal
de
los sueños de tus hijos,
endulzado
sitial
del
que nace en tus cortijos
a
tu sombra sin igual.
Eres
fragante jardín,
donde
esparcen sus olores
la
azucena y el jazmín,
eres,
si quieres, en fin,
un
canastillo de flores.
Después
de ser tan hermosa
y
haber en ti gala tanta,
hecha
excepción muy honrosa
que
haga un músico tu glosa
y
enmudezca mi garganta.
Y
si algún vil caballero,
ruin
hijo y mal cristiano
te
mide por su rasero
yo
le llamaré embustero
con
La Tetera
en la mano.
ELENA
GERPE GONZALEZ
Currás,
7-Julio 1914
A única colección do quincenario "La Tetera" se conserva no Arquivo Municipal de Tui gracias á xenerosa doazón de Rosendo Bugarín González.
[1] G. Paramos, José: Estudio bibliográfico y crítico acerca de la prensa periódica tudense. Madrid, 1918, p. 271.
[2] G.
Paramos, José: Op. Cit. P. 274.
[3] G.
Paramos, José: Op. Cit. P. 278
[4] Iglesias
Almeida, Ernesto: La imprenta en Tui. Tui, 1995, p. 71.
[5] G. Paramos, José: Op. Cit. P. 287
[6] G. Paramos, José Op. Cit. Pp. 277 e
285.
[7] Ver https://historiadeza.wordpress.com/2021/08/08/luis-gerpe-conzalez-1878-1955-un-cura-dezano-que-escribio-poesia-en-gallego/ consultada o 17.01.2023
[8] G. Paramos,
José: Op. Cit. P. 286.
[9] Pérez
Lucas, Paula: Proto-nacionalismo y genéro. Imaginando a Galicia en la prensa
femenina. El Iris del Bello Sexo (1841). En Comunicación e Xénero, 1, 2007, pp.
289-307.
Comentarios
Publicar un comentario