Dende posiblemente o século XVIII a cidade de Tui
posúe como armas heráldicas unha media lúa e tres estrelas que representan,
segundo a tradición conservada, as repoboacións que nos primeiros tempos
medievais tivo á cidade. A primeira promovida por Alfonso I, no ano 739, cando
libera a Tui do poder dos musulmáns, a segunda corresponde á repoboación
efectuada por Ordoño I, en torno ao ano 850, e a terceira á de Fernando II
cando “traslada” á cidade a súa actual ubicación e pretende mudarlle o nome por
“San Buenaventura” no ano 1170.
Agás este terceiro episodio poucos son os datos que se
teñen ofrecido sobre estas repoboacións promovidas polos reis da monarquía
astur. Neste breve artigo intentaremos unha aproximación aos dous protagonistas
dunha destas vagas repoboadoras, a promovida por Ordoño I
A conquista musulmán
Tui formaba parte
das terras mais desenvolvidas do antigo reino suevo e visigodo, onde
desempeñaba no tempos de Vitiza o papel de capital política da provincia de
Gallaecia, namentres que Braga posuía a sede episcopal metropolitana. A
invasión musulmán prodúcese logo do acceso ao poder de Rodrigo que orixina un
conflito civil contra os tres fillos de Vitiza e os seus partidarios, chegando
as tropas árabes en apoio deste sector. Esta función capitalina converte a Tui,
de seguro, en obxectivo preferente para a conquista polos musulmán. Aínda que
para outros historiadores se estes musulmáns veñen en auxilio dos vitizianos e
antirrodriguistas resultaría innecesaria a súa intervención na provincia da
Gallaecia, controlada por este sector, que en connivencia coa España musulmán, mantiñan o seu poderío.
Da información acreditada, que hoxe se acepta pola
historiografía, so podemos afirmar que no sur da actual Galicia a presenza
musulmán foi pouco duradeira. Tradicionalmente se adoitaba aceptar que “ademais
das incursións militares da primeira época dirixidas por Tarik, Muza e
Abdelaziz, tivo lugar, entre o Douro e o Miño, o asentamento de continxentes
berberiscos. Pero permanecerán alí moi pouco anos, porque no 714 vémolos
abandonando estas posicións norteñas para reclamar a súa instalación nas márxenes
do Gualdalquivir”. Este xeneral Abdelaziz, antes mencionado, conquistou Lisboa,
Coimbra, Porto e Braga, chegando ata Tui. Apunta Ávila y Lacueva que os
tudenses buscaron refuxio nos cumes do Aloia. Os árabes se apoderaron da cidade
“causando en ella y su país grandes estragos y ruinas con que lo redujeron todo
a un estado de suma miseria”. Como comprobamos moitas conxecturas e escasas
realidades contrastadas.
A presenza dos invasores musulmáns e do conseguinte
clima bélico provoca a fuxida da poboación, cos conseguintes danos sobre o
tecido produtivo, o abandono dos cultivos, etc pero sobre todo, provoca a
desintegración das estruturas de goberno. O bispo, un dos referentes da
organización de poder, -que algunhas tradicións sinalan era San Adelfio (que
aparece como asinante no XV Concilio de Toledo no ano 688 e no seguinte
concilio no ano 693)- fuxe cara a Iria –a única que permanece “allea” a estes
acontecementos- onde é acollido polo seu bispo que lle concede unha dotación
territorial para o seu sustento. En concreto, se trata dos territorios de “Nemitos,
Faro, Brecantinos e Somnaria” que se atopan situados na zona norte da diocese.
Todos estes acontecementos agravan o baleiro de poder na cidade e en todo o
territorio circundante, pois era a estrutura eclesiástica quen unificaba estas
entidades territoriais e administrativas dun xeito máis efectivo.
A reconquista e
a repoboación
Con todo, esta fuxida e ruptura parece afectar mais
aos cumes do poder que reflectir unha despoboación real da nosa bisbarra.
Cómpre lembrar que o sistema viario herdado de época romana segue completamente
operativo e que Tui segue sendo lugar de paso obrigado neste itinerario; amais
pese á desorganización, que as escasas fontes documentais existentes traducen,
se manteñen minimamente as estruturas organizativas; así P. David documentou
como os límites diocesanos de Tui mantéñense perante séculos a pesares da
ocupación musulmán. Abofé que algún magnate local seguiría, en base ao seu
poder territorial ou a súa forza militar, detentando un feble poder sobre a
cidade, moi afectada pola breve ocupación árabe, e a súa comarca.
Alfonso I
Paralelamente nace no norte da Península o reino astur,
unha organización política e territorial, que se basea na tradición belicosa
dos pobos cantabro-astures e a chegada dalgúns dirixentes hispano-godos. Un
reino que inicia o seu despunte no centro de Asturias. Será Alfonso I (739-757)
quen tras consolidar o seu poder no territorio astur inicia unha serie de
incursións, que moitos identifican con expedicións de saqueo, polos territorios
que os sarracenos tiñan abandonado debido as loitas internas que sofre. A
crónica Rotense sinala que recupera as cidades de Lugo, Tui, Porto, Braga, etc
pero non parece factible que tivese de loitar moito para “conquistar” estas
cidades, máis ben se trataría de expedicións de control e limpeza, pero non de
ocupación real e efectiva destas zonas, en concreto da nosa cidade. A nacente
monarquía astur carecía nesta altura de capacidade para administrar un
territorio tan amplo. Tui ficaría feblemente poboada e sometida ao control
dalgun magnate local.
Haberá que esperar case un século para que en tempos
de Ordoño I (850-866) a monarquía asturiana estea en condicións de levar
adiante unha “repoboación” de signo oficial de Tui e a súa bisbarra. “Civitates
antiquas desertas. Id est Legionem, Astoricam, Tudem et Amaquiam patriciam
muris circumdedit…” Esta relación de Ordoño I coa repoboación da nosa cidade
aparece tanto nas dúas versións da Crónica de Alfonso III como na Crónica
Albeldense. Neste proceso repoboador o monarca encomenda a unha persoa da súa
confianza, normalmente un membro da aristocracia, a repoboación dunha bisbarra
con amplos poderes para distribuír terras, a creación dunha xerarquía de
poderes locais, o establecemento de centros eclesiásticos, etc- Este delegado
rexio, que moitas veces aparece citado nos documentos como “comes” ou conde
lembrando ás vellas institucións do reino visigodo, se establece nun centro
urbano dende onde dirixe esta tarefa repoboadora. Desta forma, se acadaba a
plena e efectiva integración dun espazo territorial, neste caso o tudense, nos
dominios da monarquia astur.
Ordoño I
Os repoboadores
de Tui
A repoboación de Tui será o fito máis importante desta
xeira. A cidade permanecía seimi-abandonada, sen xerarquía eclesiástica, co seu
bispo aínda acollido na diocese de Iria. A súa repoboación estará encomendada a
dous aristócratas do mais alto rango en torno aos anos 860/865. Trátase de Ermenexildo Gutiérrez e Alfonso Betote. Dende Tui levan adiante a reocupación
do vello territorio tudense, asi está documentado como Alfonso Betote se
apropia da vella poboación de “Borbene”. Tamén ambos nobres aproveitarán a
estratéxica situación de Tui para iniciar a ocupación do territorio ao sur do Miño
(o actual Minho portugués), labor que continuarán os seus fillos, antecesores
do posteriores monarcas portugueses.
Paga a pena lembrar a personalidade deste
aristócratas, que tan importante papel desenvolven na historia tudense, e que
seguen agochados nos acubillos do pasado permanecendo descoñecidos para a
inmensa maioría dos tudenses. Ermenexildo Gutiérrez, casado con Ermesinda
Gatóñez (filla do conde Gatón repoboador de Astorga e “comes” do Bierzo) proven
da zona meridional da actual provincia de Lugo e aparece citado na
documentación como “comes” ou conde de Tui, Coimbra e Caldelas (territorio da
zona meridional ourensá) asi como doutras xurisdiccións de Galicia; está
emparentado coa familia real pois a súa filla Elvira casará con Ordoño II, e él
mesmo aparece citado na documentación como maiordomo real no no ano 883. En
torno ao 895 aporta as súas tropas para acabar coa rebelión do conde Witiza e
recibas as posesións do derrotado. Anteriormente, no ano 878 conquista e
repoboa as terras de Coimbra. Os seus descendentes formarán un dos grupos
aristocráticos máis poderosos da Galicia do século X, por exemplo o seu fillo
Guiter Menéndez é o pai de San Rosendo, namentres que outros dos seus fillos
acadarán o condado portucalense.
Pola súa banda, Alfonso Betote tamén tomará parte
nestas tarefas figurando como conde do territorio do Deza e logo tamén de Tui.
Actúa como representante dos intereses do bispo de León, aspecto que coñecemos
por un diploma do ano 878 do bispo Mauro, que lle encomenda as igrexas que lle
foran concedidas por Alfonso III entre os ríos Eo e Masma, no norte de Galicia,
así como os posibles dereitos desta sede leonesa no bispado de Tui e en toda
Galicia: “sive etiam et fe omn(ia)… a plebe ubicumque inveneris sancte Maie
Tudensis sedis”. Posiblemente estamos diante dun intento de integración da
diocese tudense, e outros territorios galegos, na sede de León, pero que non
debeu perdurar no tempos pois carecemos doutra noticia algunha ao respecto. Os
descendentes de Alfonso Betote estarán tamén intimamente ligados ao goberno do
condado de Porto, en concreto o seu neto Menendo González, e foron repoboadores
doutras zonas do norte do actual Portugal.
Ordoño II
Esta vaga repoboadora, que asegura unha certa
estabilidade, leva ao rei Ordoño II (914-924) a restaurar no ano 915 a sede
tudense, retornando o bispo do seu refuxio nas terras de Iria. Neste ano asume a
cátedra Hermoxio, quen posteriormente, no ano 921, será apresado polos musulmáns
na batalla de Jorquera e levado cativo a Córdoba, onde foi rescatado entregando
como refén ao seu sobriño Paio, de dez anos, que será martirizado no 925, esténdese
axiña o seu culto polo reino astur-leonés.
A reocupación do territorio seguramente coa chegada de
poboadores procedentes doutras zonas do reino astur, aseguran unha certa
revitalización da vida socio-económica de Tui e a súa bisbarra. Sen embargo
esta vida é efémera , pois novos ataques musulmáns unidos ás continuas
incursións dos viquingos, levan a un novo esmorecemento da cidade que de novo
perde ata a súa condición episcopal sendo agregada á de Compostela por Alfonso
V no ano 1024.
Nova edición corrixida do artigo co mesmo
título publicado no libro das festas de San Telmo do ano 2003.
Comentarios
Publicar un comentario