A tradición das novenas ou oracións (públicas ou privadas) como preparación durante nove días a unha festa litúrxica ou á celebración da festividade dun santo, é unha forma devocional espallada ao longo dos séculos pola Igrexa. Ten unha raíz bíblica en relación cos nove días de espera do envío do Espírito Santo por parte dos apóstolos, pois son nove os días entre a Ascensión e Pentecostes.
Na
Europa medieval xurdiu unha “novena de preparación” para o Nadal, lembrando os
nove meses de embarazo da Virxe María. Dende esta novena, que segue na
actualidade presente en numerosos lugares, derivouse o costume de realizar
novenas -oracións durante os nove días previos- como preparación ás festas de
Nosa Señora ou dos santos e tamén por diversas intencións.
No
“Diccionario de Autoridades” de 1732 se define á “novena” como “espacio o
término de nueve días que se dedican a la devoción y culto de algún santo, para
alcanzar alguna gracia o favor por su intercesión, o para su celebridad”. Trátase
de diversas oracións e alabanzas que se repiten diariamente ao longo deste novenario
na honra, normalmente, dalgún santo para implorar a súa protección e pedirlle algunha
gracia. Frecuentemente, na liña da espiritualidade contrarreformista, esta
practica devocional tiña aparelladas indulxencias diversas.
Para
a popularización destas novenas, que se podían realizar no propio templo -antes
ou despois da Misa- ou tamén nos domicilios particulares se promoveu a súa
edición impresa. Son libriños de pequeno tamaño, en oitava a maioría das veces,
entre 20 e 60 páxinas, impresas en papel de pouca calidade que permite unha
impresión de baixo custe contribuíndo a súa difusión. Cómpre salientar que ao
seu éxito contribúe o feito de estar realizadas na lingua popular fronte ao latín,
no que se desenvolvía integramente a liturxia sacramental.
La estructura de una novena es muy sencilla y, como
ocurre en casi todos los librillos que se distribuyeron por ese humilde mercado
de papeles devotos, encontramos las siguientes partes: portada seguida en hoja
fuera de texto de una imagen xilográfica del santo o virgen a la que se dedica
la novena; una breve noticia de la invención de la imagen a la que sigue el
modo de hacer la novena y un acto de contrición. Posteriormente las pertinentes
oraciones para los nueve días y, como colofón, los preceptivos gozos al santo
impetrado[1].
Imaxe petrea de San Telmo procedente da Capela do Corpo Santo de Aveiro. Hoxe no Museo de Aveiro. |
A primeira
edición dunha novena a San Telmo, segundo recolle Ernesto Iglesias Almeida [2] corresponde ao ano 1832 en
que se edita pola imprenta de José Núñez Castaño de Santiago a “Novena de
San Telmo dispuesta por un devoto”, un impreso de 24 páxinas e que é a primeira
obra conservada saída deste prelo compostelán. Verá unha nova edición esta
novena no ano 1854 na imprenta de Parroto y Romero da cidade de Mondoñedo, aínda
que carecemos doutra noticia desta impresión agás a referencia de Ernesto
Iglesias.
Ao
ano seguinte, 1855, corresponde a copia que empregamos desta Novena “dispuesta
por un devoto” e realizada pola imprenta de Manuel Martínez de la Cruz que,
segundo Iglesias Almeida foi das primeiras imprentas tudenses xunto a de Juan
Vera y Varela cuxa primeira noticia data de 1849. Manuel Martínez de la Cruz
debió llegar a Tui hacia 1850 procedente de la ciudad de Oporto. Tiña a súa
sede na rúa da Corredoira nº 416 (asi figura nas etiquetas que se conservan),
esta imprenta foi encargada, entre outras tarefas, de la publicación del
Boletín del Obispado; salieron de su taller gran cantidad de novenas, cartas
pastorales y otras publicaciones. D. Manuel Martínez de la Cruz fallece en su
casa de la calle de la Misericordia, el 15 de octubre de 1866. Sus hijos
continuaron con la imprenta no sin ciertos problemas. En 15 de septiembre de
1869 trasladan la imprenta a la calle de las Adegas nº 4. Esta imprenta duraría
hasta 1872 en que encontramos el último pie de imprenta de una novena al
Santísimo Cristo de la Agonia de la Catedra. En este mismo año fue adquirida
por el tudense D. Lorenzo Hermida.
Carecemos
de noticia algunha sobre este “devoto” que promove este novenario a San Telmo,
pero resulta moi verosímil que se trate dalgún eclesiástico, pois como se
aprecia no contido desta novena, e moi especialmente dos gozos que inclúe,
están afastados dunha cultura popular tan xeneralizada neste tipo de coplas.
A
estrutura desta novena é similar a anteriormente referida, pero nos interesa
destacar a presenza neste impreso dos “Gozos” dedicados a San Telmo. Boa parte
dos novenarios que na actualidade se empregan teñen suprimido este versos,
tamén no caso que nos ocupa sobre San Telmo.
Os
“gozos” tiveron gran predicamento e acadaron gran popularidade especialmente
nos territorios do reino de Aragón e nomeadamente en Cataluña. O nome de “gozos”
designa ás composición poéticas de carácter popular que se cantan
colectivamente en actos como unha romaría, a misa solemne dunha festa, nas
procesións ou nas novenas. Pero recibe o mesmo nome a folla impresa na que
figuran estes poemiñas, que se conservan dende o século XVII. Son sinxelos
impresos, de folla solta, cunha composición tipográfica repetida, presidido por
unha imaxe xilográfica do santo, un texto poético que termina cuns versículos e
unha oración litúrxica, todo enmarcado por una orla ou cenefa.
Co
paso do tempo estas composicións populares foron derivando en textos eruditos e
correctos teoloxicamente, aínda que continuan alabando aos santos, glosando a
súa vida e milagres e referindo os motivos da súa intercesión, as materias da
que é avogado o santo invocados nestes versos. Esta transformación está en relación
cun maior control polas autoridades eclesiásticas da relixiosidade popular da
que forman parte os “Gozos”.
Estes
“gozos” impresos se teñen prodigado con milleiros de edicións e reimpresións ao
longo dos anos, recollendo os múltiples santos de devoción e as advocacións
mariana espalladas polo territorio. Estas composicións son expresión dunha
literatura popular de carácter relixioso que merecen un achegamento e un estudo
ata agora escasamente abordado.
"San Telmo impoñendo o hábito a San Gonzalo" de Francisco de Zurbarán. |
Presentamos
de seguido dos exemplos de “Gozos” dedicados á figura de San Telmo. Por unha
banda, os versos que figuran na novena antes referida correspondente ao ano
1855. Estamos diante dun texto non popular senón elaborado, posiblemente, por
algún eclesiástico pois resulta de gran corrección teolóxica e posúe unha clara
finalidade moralizante, evidentemente sen esquecer diversos aspectos da biografía
do noso patrón para singularizar estas estrofas:
GOZOS DA NOVENA (1855)[3]
Pues eres mi protector
Por disposición del cielo
O Telmo, dame tu zelo
Para ser tu imitador
Aunque en Frómista naciste
De padres ricos y honrados.
Y en Palencia señalados
Destinos, Telmo, tuviste;
El azar que allí sufriste
Te dio a conocer mejor:
O Telmo, dame tu zelo
Para ser tu imitador
Con tu ruidosa caída
Enseñaste al mundo entero
Que todo por Dios ligero
Debe dejarse, aún la vida:
Pues hay merced más cumplida
Al que siga tu fervor:
O Telmo, dame tu zelo
Para ser tu imitador
Renunciaste con presteza
La dignidad de Dean
El mundo y todo su afán
Por honores y riqueza
Que a Domingo sin pereza
Te lleva impulso mayor:
O Telmo, dame tu zelo
Para ser tu imitador
Las virtudes en tu pecho
Tal acogida tuvieron,
Que desde luego te vieron
Modelo de todas hecho,
Sin saberse cual de hecho
En ti se mostró mayor:
O Telmo, dame tu zelo
Para ser tu imitador
Amor de Dios acreditas
En dejarlo por él todo,
Y del prógimo, de modo
Que quieto jamás habitas
Ganando con tus conquistas
Almas mil para el Señor:
O Telmo, dame tu zelo
Para ser tu imitador
Los prodigios que en el mar,
En la tierra y en el fuego,
Y en el aire ostentas luego,
Todos son para probar
Tu castidad y tu orar
Y de tu fé el gran fervor:
O Telmo, dame tu zelo
Para ser tu imitador
Sufrido, obediente a todos,
Humildisimo viviste,
De rico pobre te hiciste,
Hecho un todo para todos
Castigando de mil modos
Solo tu cuerpo el rigor:
O Telmo, dame tu zelo
Para ser tu imitador
El premio que merecía
Al final logró tu esperanza,
Arribando con bonanza,
Al puerto que apetecía;
Pues es Dios, del que confía,
En Él, remunerador:
O Telmo, dame tu zelo
Para ser tu imitador
Enfermos, pues, y tullidos,
Ciegos y cojos, venid;
Todos a Telmo pedid
No seréis desatendidos:
Pues benignos sus oídos
Oyen aún vuestro clamor:
O Telmo, dame tu zelo
Para ser tu imitador
Y si en tempestad furiosa
Te vieres, ó navegante,
Llama a Telmo, que al instante
Verás en calma dichosa
La mar inquieta y undosa
A impulso de su favor:
O Telmo, dame tu zelo
Para ser tu imitador
Por eso en tu protección
Tanta confianza tenemos,
Que al fin alcanzar creemos,
Siguiendo en tu devoción,
Vivir a tu imitación,
La gloria de tu favor:
O Telmo, dame tu zelo
Para ser tu imitador
Pues
eres mi protector
Por
disposición del cielo,
O
Telmo, dame tu zelo
Para
ser tu imitador.
O segundo exemplo de gozos de San Telmo corresponde a unha folla editada en Barcelona no ano 1869, con diversas impresións posteriores, aínda que sen referencia ao lugar de culto. Outro “Gozo” sen data corresponde ao editado en Barcelona por “Libreria de los sucesores de Font – frente a la Catedral”. Outros “gozos” ou “goigs” editados en Cataluña dedicados a San Telmo corresponden a Samalús, na provincia de Barcelona, ou en Figueres (Girona), San Feliu de Guixols (Girona) pero tamén noutras localidades da costa mediterréna se editan gozos de San Telmo, como en Vinaroz (Castellón), etc.
GOZOS EN ALABANZA GLORIOSO SAN
PEDRO GONZALEZ (vulgo S. Telmo)[4]
religioso del esclarecido Orden de predicadores.
Su fiesta se celebra á 14 de
Abril
Serafín por el ardor,
en caridad encendido:
dad, Telmo de Dios querido,
al que os invoca favor.
Cuna, blasón y nobleza
Gromisa[5]
os dió; pero amante
de fortuna mas brillante,
anhelais vos la riqueza,
la que del nativo albor
realce lo esclarecido; &c
A las ciencias dedicado
con la mayor aficion,
ganais por la aplicacion
el puro armiño sagrado;
Palencia tuvo á honor
veros así ennoblecido: &c.
Hierve en vuestro tierno seno
la llama de vanidad;
y la nueva dignidad
chupa todo su veneno:
de su gran daño y horror
vais á quedar convencido: &c.
Por Palencia paseando
el caballo os desmontó,·
y en el lodo os arrojo,
vuestro lujo escarmentando:
por una luz superior
os visteis fortalecido: &c.
En el claustro haceis mansion
siendo por Dios libertado
del mundo, y desengañado,
puerto os dá la Religion
de Domingo: la mejor
copia de él habeis vos sido vos:
&c.
Predicador soberano
os constituyó el cielo
siendo por vuestro gran celo
un astro dominicano:
el vicio, el cisma, el error
por vos han enmudecido: &c.
Tan grande es vuestro desvelo
y eminente la virtud,
que vuestra solicitud
derrite del vicio el hielo:
sois rayo amenazador
al rebelde endurecido: &c.
Gran parte de las Españas
debe á vos su libertad;
pues por vuestra santidad
triunfos logró en sus campañas;
del mahomético rigor
rompe el yugo el oprimido:
&c.
El rey Fernando tercero
os hizo su consultor,
prendado de vuestro amor
sois su amigo y compañero;
diga Sevilla el honor
con que os vió favorecido:
&c.
Segundo Pedro pisais
al Miño cual a firme
sin que de vos se confirme
que cual Pedro fluctuais:
de piedra firme el valor
y el timbre habeis obtenido:
&c.
Por remedio de los daños
que el Miño causa á la gente;
levantais un grande puente
que sorprende á los estraños;
la fama dirá el ardor
con que lo habéis conseguido:
&c.
Los peces á vuestra voz,
como si fueran humanos,
se vienen á vuestras manos,
dejando el curso veloz;
sirviendo al trabajador
de sustento el mas cumplido:
&c.
En vauo vuestra pureza
pone á prueba la maldad,
confiando en la habilidad
de una impúdica belleza;
la contricción de su error
vuestro celo ha conseguido: &c.
De los prodigios la vara
Dios á vuestra mano fia,
y así la morisma impía.
en vos viera, ¡cosa rara!
un Moisés triunfador
y un Aaron esclarecido: &c.
Será eterna la memoria
de vuestros altos portentos;
grabada en sus monumentos
la conservará la historia
que sois grande en el Señor
y su Benjamin querido: &c.
Si deshecha tempestad
á los navios aqueja,
vuestro nombre la despeja
y trueca en serenidad;
de que sois su valedor
las luces lo han convencido:
&c.
Al asomar vuestra aurora
en los mares, es indicio
de que siempre sois propicio
al marino que á vos ora;
le servís de resplandor
y llega al puerto apetecido:
&c.
Méritos tan relevantes
os tienen acreditado
por singular abogado
de todos los navegantes,
os dan tributo y loor
con pompa y festín lucido:
&c.
Con Jesus triunfador
ceñís laurel merecido:
dad, Telmo de Dios querido,
al que os invoca favor.
y). Ora pro nobis beati Petre.
R). Ut digni efficiamur promissionibus Christi
Estos dous exemplos de “Gozos” de
San Telmo, abren unha liña de traballo a prol da recuperación das referencias ao
noso patrono na literature popular de caracter relixioso, tema que ata agora
ten sido obxecto de escasa atención pero que testemuñan a pervivencia durante séculos
da devoción popular a Frei Pedro González, o “Corpo Santo”, San Telmo en
lugares tan diversos e afastados da Península Ibérica.
Este post está dedicado á memoria
de D. Ricardo García Fernández, afervoado devoto de San Telmo, ao cumprirse
este 17 de abril o sexto aniversario do seu paso á casa do Pai.
[1] Cruz Sánchez, Pedro Javier: “Aquellos
viejos papeles piadosos” en https://museo-etnografico.com/ephemera1.php?clase=21
[2] Iglesias
Almeida, Ernesto: La imprenta en Tui. Tui, 1995
[3] “Novena
del muy glorioso San Pedro Telmo, patrono de la ciudad y obispado de Tuy,
abogado de los navegantes, dispuesta por un devoto del santo”. Tuy, Imprenta
y Enc. de D. Manuel M. de la Cruz, 1855.
[4] Barcelona
- Imp. de la V. Torras -Plaza Buensuceso, 2 – 1868
[5] Trátase
dun erro tipográfico, quere decir Frómista.
Comentarios
Publicar un comentario