No último post falamos da necesidade de conserva o patrimonio inmaterial que atesoura a nosa cidade, naquel caso no que atinxe a certos topónimos que pola expansión urbanísticas da cidade e os conseguintes cambios no rueiro vanse perdendo para a memoria colectiva.
Similar necesidade sucede coas
tradicións populares expresadas a través de lendas que foron transmitidas
oralmente polos nosos devanceiros. Actualmente esta secular cadea que nos une
coa nosa historia e identidade foi rachada polos procesos de modernización que modifican
os hábitos sociais e culturais nun proceso esmagador de unificación dos mesmos.
Por tanto, recoller e documentar
estas vellas lendas e tradicións populares que tantos de nos escoitamos na nosa
infancia para evitar a súa desaparición e a conseguinte “desmemoria” colectiva
resulta unha necesidade perentoria para a nosa sociedade.
Unha destas tradicións mais
coñecida no entorno tudense atinxe á capela a Virxe do Camiño, na parroquia de
Rebordáns, na antigo camiño medieval que unía Tui con O Porriño, Vigo,
Pontevedra ou Santiago polo que tamén camiñaban os peregrinos a Compostela, ben
na súa viaxe de ida ou de volta, dos sepulcro do apóstolo Santiago.
Ernesto Iglesias Alemida no seu libro
“Historia de las parroquias de Tui” sinala que a primeira cita documental que
posuímos desta capela de Nosa Señora do Camiño data dunha visita pastoral de
1563, cando se informa que está abierta y mal reparada, que por su causa se
metían en ella bestias y ganados ensuciándola... se ordena y manda se arregle y
pongan puerta con cerradura y llave[1]. O
actual edifico da capela data posiblemente do século XVIII ou principios do XIX,
e foi sometido como se aprecia a diversas restauracións ao longo dos tempos.
O elemento máis sobranceiro deste
templo é a imaxe pétrea policromada de Nosa Señora, unha talla medieval, que
podemos datar entre os séculos XII e XIII, cunha representación sedente da
Virxe María que ten no seu colo ao Neno
Xesús ao que alimenta dándolle o peito. Sinala Avelino Bouzón que esta representación de la Virgen de la
Leche, la Virgen madre lactante, aparece en la plenitud del gótico, hacia
finales del siglo XV. La Madre que gustosamente asentada en un sencillo trono
da el pecho a su Hijo entre delicadas muestras de ternura, abandona los rasgos
netamente góticos y pasa a ser la Virgen “galactotrofusa” y renacentista, plena
y efectiva. La imagen de la Virgen del Camino, tallada en granito policromado,
da de mamar a su Hijo ofreciéndole el pecho izquierdo, mientras que su mano
derecha sostiene una fruta (una pera o una manzana), detalle alegórico que se
opone a la manzana del paraíso terrenal, símbolo de la tentación de Eva[2].
A antigüidade deste culto mariano
implica que na memoria popular se vincule a súa existencia con feitos milagreiros
e sobre naturais. Así a localización desta capeliña está recollida nunha lenda
da que contamos, como resulta habitual, con diversas versións. Do libro
de Alberto Romero “Aloianos” recollemos este relato tradicional:
A igrexa da
Virxe do Camiño, situada no lugar do mesmo nome din os mais vellos que foron os
rapaces de por aquel entón os que a atoparon cando andaban a pastar o gando na
Ribeira do Louro. Din que os nenos estaban a xogar na auga da ribeira e viron
unha pedra que era moi diferente as outras que alí había e decidiron sacala
para a terra para vela mellor; ao día seguinte cando volveron co gando ao mesmo
sitio quedaron sorprendidos ao ver a pedra de novo na auga. Contárono nas súas
casas e ante a súa insistencia ao día seguinte algúns pais foron ver si era
verdade. Quedaron abraiados coa feitura da pedra e decidiron sacala de novo. Cando
ao día seguinte volveron ao lugar non daban crédito ao que vían os seus ollos,
pois a pedra estaba enriba doutra mais grande. A noticia correuse polo barrio e
consultado co señor abade decidiron que a sacarían co axuda do carro de bois e
levala para Guillarei posto que estaba na parte da súa ribeira. Asi pois
subiron a pedra no carro pero os bois non tiraban do carro, puxéronlle unha “solada”
(outra parella de bois) pero os catro bois seguían sen mover o carro, as xentes
mirábanse uns para os outros sen entender o que estaba pasando, como catro bois
non movían a pedra para eles era un misterio o que estaba acontecendo. De repente
alguén dixo: -“¡A pedra non quere ir para Guillarei!, démoslle a volta ao carro”,
e asi foi, tan pronto xiraron cara a Rebordáns, con tan só dous bois a pedra
chegou arriba, onde con posterioridade se construiría a igrexa. Tamén din que
unha vez construída puxeron dentro a pedra que atoparan os rapaces e que esta
daba volta ara que cambiaron a porta da igrexa de lugar.
Remata o relato de Alberto Romero
cunha referencia á “Pedra santa”, unha rocha sobre a que apareceu a pedra
que os rapaces e os seus pais sacaron da auga durante tres días. Esta rocha
esta na ribeira do Louro, na parte de Guillarei, antigamente a auga da ribeira
pasaba ao seu carón pero por mor dunha tubaria fai uns anos desviaron a auga
uns trinta metros. Non é doado chegar a esta pedra porque non está sinalizada e
maleza impide poder ollala con facilidade. É costume que algunha xente do lugar
se achegue ata a Pedra Santa para rezarlle e pedirlle algún desexo[3].
 |
| "Pedra santa" na ribeira do Louro - Guillarei |
Outra versión enriquece a anterior
e a tomamos procedente do libro “Contos e lendas do Miño” que recompila achegas
de alumnos de centros de ensino deste territorio:
Hai moitos anos
había unha pedra situada na ponte chamada Tedeique. Os rapaces, ao ir coidar o
gando mandados polos seus pais, comezaron a xogan con ela. Nunha destas
xogadas, os rapaces botaron a pedra cara á ribeira onde estaba, pero ao día
seguinte, ao volve co gando, miraron que a pedra estaba no mesmo sitio que o
día anterior. Como lles pareceu moi estraño, volveron a intentar botar a pedra
cara abaixo, e así un día e outro tamén.
Ao cuarto día, a
pedra seguía onde estaba ao principio. Os rapaces, pasmados polo que pasaba,
chamaron os seus pais e avós. Os homes da vila decidiron sacala de alí. Como
non tiñan transporte, foron polas vilas de Rebordáns e pediron unha parella de
bois dos mellores que houbese. Cargada a pedra, ao chegar a un lugar os animais
negáronse a seguir con aquel peso. En vista de que estes bois non podían con
ela, trouxeron outra parella máis de bois para intentar novela daquel sitio...
Non o puideron conseguir.
Naquel momento
pasaba por alí o Xesusiño con dous touriños e, de broma, os homes
preguntáronlle se non lle molestaba deixarlles ou touriños para arrastras aquela
pedra.
O Xesusiño
díxolles que non había ningún problema en prestarllos. E, para mirar canta
forza tiñan os touriños, puxéronnos a eles sós e, pequeniños como eran,
arrastraron aquela pedra. Pero, ao chegar a un camiño onde había un cruceiro,
non a puideron mover mais. Probaron de todas as formas e non houbo maneira. Foi
entón cando os veciños de Rebordáns decidiron facer unha imaxe da Vire xe do
Camiño e construír una capela.
Pero tivo un
problema. Puxeron no altar a imaxe da Virxe mirando cara o Monte Aloia e ao día
seguinte encontrábana de costas ao monte. Tanto se cansaron que tiveron que
pechar a porta e abrir outra mirando cara a Portugal.[4]
Finalmente, un novo relato moi
similar aos anteriores, pero que no final apunta outros elementos de interese
para esta tradición:
A capela foi construída
en pouco tempo. Unha das decisións do cura foi poñer o altar mirando para o
Aloia, pois alí se atopaba a Virxe das Angustias e así estarían mirando unha
para a outra, pero esta decisión parece que non foi do agrado da Santa, pois
todos os días ao chegar á capela a Virxe estaba volteada. Este feito levou a
que o cura, o encargado da obra, cambiase a situación do altar para o lado
oposto do que estaba. De feito a día de hoxe aínda se ve a parte da capela que
no inicio fora a entrada. Co paso do tempo chegouse á conclusión de que a Virxe
tiña unha irmá en Portugal, por iso se volteaba a vela, e así quedou ata o día
de hoxe.[5]
Nos tres relatos que temos
achegado comprobamos como se mantén constante o contido central da lenda que
xustifica a construción desta capeliña nun lugar na extrema dos lindes desta parroquia
de Rebordáns. O tema da parada dos animais que transportan a imaxe ou o corpo
do santo é recorrente na tradición popular non xa de Galicia senón en numerosas
culturas, con casos amplamente coñecidos como o relato da Translatio do apóstolo
Santiago ou as tradicións arredor da aparición da Virxe da Franqueira.
Posiblemente esta tradición ten
relación directa coa procesión anual da Virxe do Camiño no día da súa festa, o
15 de agosto, onde é transportada nun carro hoxe levado por diversas persoas
pero que, de seguro, antigamente sería tirado por unha parella de bois. Unha
tradición que atopamos tamén en numerosos lugares como na Franqueira, onde se
segue conservando a presenza dos animais no cortexo procesional, que se liga
deste xeito cos relatos populares arredor destas devocións marianas.
 |
| Carro coa Virxe do Camiño na procesión de San Telmo |
Unha precisión arredor do que
sinalan estas tradicións orais sobre unha posible porta no muro oeste da capela
(na actual ábsida) que foi preciso tapiar para colocar alí a imaxe da Virxe tras
o sucesos narrados. Unha ollada a actual muro da capela apunta máis que unha porta
á existencia dun vano tapiado neste lugar. Como sempre as tradicións apuntan a
elementos que lle dan verosimilitude.
O erudito historiador tudense
Francisco Ávila y La Cueva aporta novos datos destas tradicións recollidos na
primeira metade do século XIX en torno a
esta ermita y santuario de gran veneración con el titulo de Nuestra Seeñora
del Camino, cuya santa imagen es de piedra y de hechura antiquísima, pero sumamente
perfecta y devota (...) se cree según la tradición de la tierra que este
simulacro ya tenía culto antes de la irrución maometana y que cuando estos
barbaros se apoderaron de nuestro pueblo la ocultaron los naturales de la
tierra para que no fuese profanada y que después hallada por los fieles le
labraron capilla y le colocaron en ella[6]
De novo un recurso tópico das tradicións
populares, a ocultación e desaparición da imaxe posteriormente recuperada, ás
máis das veces por causas sobrenaturais.
De novo Ávila y La Cueva amplia
as referencias existentes na cultura popular tudense á Virxe do Camilño, tienen
con ella muy particular devoción los habitantes de todos estos contornos y de
muchos pueblos del reyno de Portugal y especialmente las mugeres que despues que
paren y se ban presentar a la Iglesia, pasan a esta Iglesia con sus recien
nacidos á ofrecerlos a la sagrada Virgen llebando alguna ofrenda o limosna
arreglado al posible de cada uno[7]
Un costume ancestral que liga cos
ritos de purificación da muller tras o parto que foi cristianizado co tradición
bíblica da presentación dos nenos no templo (no evanxeo de San Lucas 2, 22-40).
Unha tradición que ata non hai moitos anos cumprían numerosas nais ao pouco
tempo de nacerlles un fillo, que acudían co bebé a esta capela para orar diante
de Nosa Señora agradecendo a nova vida e procurando a súa protección.
Finalmente, os relatos populares
sobre esta devoción da Virxe do Camiño tudense que abrangue o territorio
miñoto, tanto de Galicia como de Portugal, como ben cita Francisco Ávila y La Cueva,
se expresan na relación que esta Virxe do Camiño mantiña con outras “irmás” como
Nosa Señora do Faro e outras advocacións marianas no Minho portugués. A cultura
popular non coñece de fronteiras administrativas e expresa nestas lendas a
interrelación transfronteiriza que sempre existiu neste territorio das ribeiras
do río Miño.
Temos comprobado como esta
devoción arredor da Virxe do Camiño, nas proximidades de Tui e xunto ao camiño
medieval que partía da nosa cidade (e no trazado do Camiño Portugués de
peregrinación a Santiago), posúe unha ampla riqueza patrimonial, tanto material
como, singularmente, inmaterial que compre documentar para evitar a súa perdida
irreparable, pois a transmisión oral que ao longo dos séculos ten conservado
estas lendas e tradición foi esnaquizada nos últimos tempo, rompendo este elo
que nos vinculaba co territorio e nos reforzaba na nosa identidade colectiva,
hoxe completamente asolagada pola globalización cultura e do propio lecer que vivimos.
[1] Iglesias
Almeida, Ernesto: Historia de las parroquias del Concello de Tui. Tui,
2015, pp. 115-116.
[3] En Romero Rodríguez, Alberto: Aloianos.
Tui, 2008, pp. 176-177
[4] En Contos e lendas do Miño. Susana
Casal López e Xosé López González editores. Col. “Nós os galegos”. Promocións
Culturais Galegas, 2008.
[5] Verónica Soutelo - 2º BAC. B Adultos.
https://www.edu.xunta.gal/centros/iescastelaovigo/node/422.
Hai outro relato similar recollido no libriño Lendas e tradicións do Camiño
Portugués / Lendas e tradições do Caminho Português de Santiago. Santiago
de Compostela, 2006. Pp. 14-15.
[6] Ávila y
La Cueva, Francisco: Historia civil y
eclesiástica de la ciudad de Tuy y su obispado. Tomo I, Edición facsimilar.
Santiago, 1995, pp. 238-239.
[7] Ávila y
La Cueva, Francisco: Op. Cit. P. 239
Comentarios
Publicar un comentario