A celebración da festa do Corpus Christi
ten a súa orixe no século XIII pero será moi especialmente logo do Concilio de
Trento cando adquira unha extraordinaria solemnidade. Este Concilio é a
resposta da Igrexa Católica á Reforma protestante que cuestiona a presenza real
de Cristo no sacramento da Eucaristía. O movemento contrarreformista incidirá,
por tanto, na exaltación deste misterio da fe a través de múltiples expresións
na teoloxía pero especialmente na piedade popular.
A festa do Corpus, desenvolvida nas súas
expresións litúrxicas no século XIV e XV, e moi especialmente a procesión co
Corpo de Deus polas rúas das cidades, convértese nunha das principais
manifestacións da relixiosidade barroca. É un cortexo que en moitos lugares asume
a herdanza medieval (na presenza de manifestacións para-teatrais, danzantes, gremios
e confrarías, expresións do ciclo do maio, etc) ás que se suma, en época moderna,
a elaboración de monumentais custodias para este desfile procesional, a
presenza de todos os elementos da vida pastoral e das autoridades civís. Era un
cortexo perfectamente xerarquizado testemuñando a orde social, os diversos
estamentos que compuñan a sociedade.
Ao longo dos séculos existirá sempre
unha tensión entre as expresións máis populares que se integraban nesta
procesión e as normativas canónicas que buscaban reducir ás mesmas, ao entender
que no se correspondían coas formulacións. teolóxicas que se pretenden transmitir
pola xerarquía eclesiástica. Por iso haberá numerosas disposicións para restrinxir
a presenza de danzantes, de elementos teatrais, etc no cortexo procesional. É o
caso da Real Cédula de Carlos III de 20 de febreiro de 1777, completada con
outra de 1780 na que consta expresamente a prohibicion de danzas y gigantes
en iglesias, procesiones y demás funciones eclesiásticas, ordenando cesen tales
prácticas. Sen embargo, a fonda entraña popular desta celebración motivará
que, en numerosos lugares, aínda hoxe, esta procesión do Corpus Christi
conserve expresións da relixiosidade popular (a coca ou tarasca, danzantes, xigantes
e cabezudos, alfombrados de flores, etc.) que foron capaces de resistir todos
os intentos reformistas das autoridades civís e relixiosas. Estamos pois diante
dunha das festividades mais populares que conservamos no calendario litúrxico.
O Corpus en Tui témolo documentado dende
o século XV pois nas Constituciones del Obispado de Tui establecidas polo bispo
Diego de Muros no ano 1482, logo da celebración dun sínodo, implanta a obrigatoriedade
de celebrar a festividade do xoves de Corpus en toda a diocese. A primeira
noticia da procesión do Corpus tudense data de 1522 segundo Julio I. González
Montañés.
Este autor na súa magnífica web sobre o teatro en Galicia ao falar da festividade do Corpus (http://www.teatroengalicia.es/corpus.htm) no caso de Tui sinala o seguinte: hay noticias sobre una Coca en 1748 que Santa Margarita llevaba encadenada y que pervivió hasta 1780 (se conservan anotaciones de pagos municipales de 176 reales por el armazón de madera, la tela y el pintado). Del siglo XVIII hay noticias del recorrido de la procesión por las calles de la villa "al son de su gaita y tamboril", y de las danzas gremiales y los gaiteros que las acompañaban, por ejemplo de la danza de espadas del gremio de zapateros descrita a mediados del XVIII en el Libro de actas y cuentas de la cofradía de barqueros de San Telmo. En 1708 sabemos por el Libro de acuerdos municipales (fol. 100) que se adornaron con colgaduras las casas consistoriales y que se colocó ante ellas un dosel con los retratos de Felipe V y Mª Luisa de Saboya, ofreciendo el concejo dulçes y vevidas a los forasteros y oficiales del ejército que estaban en la ciudad.
Coca y gigantes desaparecieron de la procesión tudense hacia 1780 por efecto de las prohibiciones de Carlos III, pero los gigantes reaparecen en el siglo siguiente en las Fiestas de San Telmo, patrón de la ciudad. Se trataba de un Rey y una Reina a los que se consideraba representación de los Reyes Católicos y se les denominaba Isabel y Fernando. Están documentados desde 1889 y aparecen mencionados en noticias de prensa de finales del XIX y principios del XX. Es probable, sin embargo que existieran algunos años antes o al menos los cabezudos ya que cuatro de ellos se prestaron a Padrón en 1883 para las fiestas del Sacramento.
Para documentar o contido da procesión eucarística na nosa cidade o historiador tudense Suso Vila recolle o datos de dous cerimoniais da nosa catedral, primeiramente os documentos do cóengo Francisco Alcoba de 1615 e logo de Juan Piñeiro Falcón de 1745, nos que se evidencia como a procesión do Corpus tudense contaba coas diversas manifestacións que vimos sinalando.
No "Prontuario de ceremonias", escrito entre 1615 e 1624 por Francisco de Alcoba se recolle, seguindo a descrición que publicou Suso Vila: la procesión del Corpus comenzaba primero poniendo en orden las cruces que venían de las parroquias que estaban a una legua alrededor de la ciudad. El orden de las cruces e imágenes era el siguiente: la cruz grande la Catedral (donada por el obispo D. Pedro Beltrá a finales del siglo XV y desaparecida en la invasión napoleónica), el pendón del Santísimo Sacramento, la cruz mediana de plata (denominada guión), la imagen de Nuestra Señora (no sabemos si hace referencia a la imagen de la Patrona), San Sebastián del Altar Mayor, el navío de San Pedro González Telmo; las cruces parroquiales de: San Bartolomé, Areas, Paramos, Sobrada, San Salvador de Budiño, Pexegueiro, Entenza, Malvas, Ribadelouro, Caldelas, Baldráns, San Estevo de Budiño, Taborda, Piñeiro, Amorín, Curras y Soutelo. Las varas del palio del Santísimo Sacramento eran llevabadas por los regidores municipales, ya que tanto el Alcalde como el Merino de la ciudad tenían que procurar guardar el orden público en razón de los conflictos que acostumbraban a aparecer en este día, tanto por la dificultad de la organización (atercados entre cofradías o parroquías) como en las multitudes que acudian.
Dentro de la Catedral el primer rito que se realizaba era la de la danza de los gremios, despues de terminar el Villancico. En el Altar Mayor los gremios de zapateros, sastres y herreros efectuaban sus danzas aunque con brevedad para no entorpecer la marcha de la ceremonia.
O elemento central deste desfile procesional
que describen as notas do cóengo Alcoba é a custodia onde se levaba exposto o
Santísimo Sacramento polas rúas da cidade. A custodia procesional tudense data
de 1602 e foi realizada, por encargo do bispo Tolosa, polo prateiro burgalés
asentado en Valladolid Juan de Nápoles Mudarra e os seus colaboradores
vallisoletanos Miguel de Mojados e Marcelo Montanos. En Galicia conservamos
outra peza singular dos mesmos autores, as urnas funerarias en prata de San
Rosendo e San Torcuato do mosteiro de Celanova. Os dous últimos tamén realizan,
por este mesmo anos, a custodia procesional da Catedral de Ourense. Marcelo Montanos
se establecerá definitivamente en Ourense dando orixe a unha familia de ourives
de varias xeracións.
A custodia tudense é unha peza excepcional polo seu carácter arquitectónico seguindo os criterios en boga daquela época. Na súa base conserva as armas do doante, o bispo Francisco de Tolosa e unha inscrición alusiva. Na actualidade non conserva a súa configuración inicial pois segundo a descrición do Libro de Inventarios de 1708 no seu primeiro corpo contaba coas figuras dos doce apóstolos e catro santos máis, hoxe desaparecidos, conservándose seis columnas pareadas sobre unha base hexagonal que acolle unha custodia ou expositor do século XIX. No segundo corpo, seis campaíñas e un templete coa imaxe da Asunción de Nosa Señora, titular da Catedral. O terceiro corpo, non é o orixinal, engadido posiblemente no século XIX, está rematado por unha cruz e acolle no seu interior unha grande campaíña.
Algún autor sinala que parte do segundo corpo foi desmontado polo excesivo peso que supuña para os portadores da custodia e noutras oportunidades que foi entregado aos franceses na ocupación da cidade na Guerra da Independencia.
No ano 1747 outro cóengo, mestre de cerimonias do Cabido, Juan Piñeiro Falcón, amplía, corrixe e actualiza os cerimoniais recollidos polo seu predecesor Francisco Alcoba. De novo reproducimos o texto do historiador Suso Vila: En el ceremonial del siglo XVIII, del canónigo Juan Piñeiro Falcón, se precisa con más detalle la complejidad de la procesión, que salía de la Catedral por la nave de San Benito (la del Evangelio, y lugar donde se en medio el a las que se alternaban con himnos del coro. Junto a la puerta del Palacio Episcopal (en el pórtico catedralicio) se cantaba un villancico y por ello el prelado ordenaba hacer en la puerta del Palacio un altar.
El recorrido era por las calles Tras la obra, puerta del Carballo donde cantaba un villancico, calle de Abajo o Real hasta la puerta do Arco, donde se interpretaba otro villancico, proseguía por la calle de San Juan (Tyde), rúa do Corpo Santo (San Telmo), Canicouba y en la plaza do Concello había un nuevo villancico.
Encabezaba la procesión la Coca o tarasca, que estaba a cargo de los pescadores y tratantes de pescado, luego estaban las horneras llevando unos moletes de pan sobre espadelas muy ornamentadas de alhajas y cintas; seguían los danzantes de herreros, sastres y finalmente los zapateros. A continuación las imágenes: San Lorenzo, San Benito, San Crispín y San Crispiniano, San Telmo, San Sebastián (si estuviera San Julián en la Catedral iría en esta ubicación) y Nuestra Señora del Buen Suceso. De cada gremio iban cuatro hombres con hachas acompañando a las imágenes.
También figuraban en la procesión los religiosos dominicos y franciscanos y después los eclesiásticos que había en la ciudad. “Después en medio el capellán con la cruz grande, tras él el mayordomo del Sacramento con en pendón. Delante los pincernas (coperos), cuatro pajes del prelado, le seguía el cabildo, luego el palio, llevado por los regidores (con la custodia), los tres de misa y finalmente el obispo con una candela.
Para completar a descrición da procesión eucarística da festividade do xoves de Corpus en Tui recollemos tamén o relato, sempre certeiro e documentado, de Manuel Fernández-Valdés Costas que no Boletín Informativo do Centro de Iniciativas e Turismo de Tui, de maio de 1961 escribía o seguinte: En tiempos muy lejanos figuraban en las procesiones del Corpus una serie de personajes alegóricos del Antiguo y del Nuevo Testamento que se llamaban “entremeses” (...) Santa Margarita llevaba la tarasca aherrojada; Santa Cataluna una “vibra” (serpiente). El pastor David era seguido por el gigante Goliat. Con el tiempo fueron perdiendo su carácter y desaparecieron la mayor parte de estos simulacros, pero el pueblo no se resignó a perder los gigantes y las bestias que tanto carácter daban a la procesión, como la tarasca y el águila que vomitaba fuego, por lo que desaparecen sin pena ni gloria el pastor David y Santa Margarita, pero no Goliat y la Tarasca.
El gigante, que yo no es Goliat, tuvo pronto una compañera, la giganta, y por contraposición aparecen los enanos, los actuales cabezudos, que siguen acompañando la procesión en muchas ciudades españolas. En Tui salía la tarasca que medía 28 varas de longitud y era movida desde su interior por nueve hombres. En Tui desfilaban los gremios, acompañando a sus respectivos Patronos: San José con los carpinteros, San Benito con los sastres; los zapateros acompañaban a San Crispín y San Crispiniano; lo herreros a San Lorenzo, los barqueros y marineros a San Telmo y otros muchos. Al final iba el Santísimo en su magnífica Custodia, regalo del obispo Fr. Francisco de Tolosa, formada por tres cuerpos superpuestos, que era llevaba por seis sacerdotes.
En todo el recorrido había varios elegantes altares, en donde la Orquesta de Capilla entonaba, al paso del Santísimo, villancicos del maestro Prado, que todos escuchaban rodilla en tierra; al final las músicas tocaban la marcha real. Era un momento solemne y emocionante. Todas las casas lucían sus mejores colchas y reposteros; desde los balcones caían cascadas de pétalos sobre el Palio y la Custodia. Alfombras de flores tapizaban las calles del recorrido. Un año resbaló uno de los sacerdotes portadores de la Custodia, en las flores del pavimento, por lo que fueron prohibidas y durante muchos años no volvieron a hacerse tapices de flores.
Como sinala Fernández-Valdés a procesión do Corpus fora perdendo o seu contido tradicional ao longo do século XIX e primeiras décadas do XX. Mudará definitivamente en 1944, cando a Igrexa, ao abeiro das novas orientacións litúrxicas, promove a presenza en exclusiva do Santísimo Sacramento neste cortexo procesional. Dende ese ano son transferidas ás imaxes dos antigos gremios e confrarías, que aínda participaban neste desfile procesional, á nova procesión na tardiña da festividade de San Telmo. Na actualidade seguen desfilando nesta celebración enriquecida coa presenza dos titulares das diversas parroquias do noso municipio, asi como San Teotonio patrono de Valença, e diversas imaxes de devoción popular.
A celebración litúrxica do Corpus Christ,i que culmina coa procesión eucarística polas rúas da cidade, foi trasladada, hai xa algún tempo, do seu tradicional horario de tarde á mañá. Nos últimos anos está enriquecida coa confección de diversas alfombras de flores que un grupo de animosos voluntarios realizan para maior realce da festividade. Unha tradición agora felizmente recuperada.
A procesión do Corpus Christi tudense cumprirá,
en dous anos, 500 anos de tradición, modificada co paso do tempo nos seus usos
e costumes, pero conservando a súa esencia, o paso do Santísimo Sacramento
polas rúas da nosa cidade. Con Santo Tomás de Aquino dicimos aquelas palabras do
seu himno eucarístico repetidas ao longo dos anos en tantas procesións do
Corpus Christi, tamén neste ano de pandemia que impide a celebración do cortexo
procesional: Tantum ergo Sacraméntum Venerémur cérnui
Comentarios
Publicar un comentario