Ao longo das últimas décadas existe un proceso de recuperación da memoria sobre a presenza xudía en España -a Sefrad da nostalxia- que tamén ten chegado á nosa cidade. Aínda que xa Francisco Ávila y La Cueva na súa Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su diócesis, do ano 1839-52, recolle diversos documentos sobre a presenza xudía en Tui haberá que agardar ata os traballos do cóengo Juan Domínguez Fontenla, no ano 1938, e a tese de doutoramento de Darío Álvarez Blázquez sobre o médico e filósofo tudense Francisco Sánchez, do ano 1951, para que se avance na investigación ao respecto.
Ás
últimas décadas do pasado século corresponde un crecente interese pola cultura
e herdanza xudía en España e neste ronsel aparece o estudo de Ernesto Iglesias
Almeida sobre os xudeus tudenses publicado na prestixiosa revista “Sefarad” en
1987 no que figura xa o anuncio da descuberta da colección de sambenitos na
nosa catedral. Unhas pezas presentadas na exposición “O Sefardismo en Galicia,
a súa proxección histórica” realizada en Pontevedra, e logo en Tui, no ano 1998
cun estudo de Juan Juega Puig. Sobres este lenzos publica, posteriormente, unha
monografía Jesús Casás Otero no ano 2004 no que aborda xa a presenza en Tui de
comunidades de “cristiáns novos” ou criptoxudios no século XVI e XVII.
Posteriormente os traballos de Gloria de Antonio Rubio na súa tese, do ano 2006
e posteriores publicacións, sobre os xudeus en Galicia e moi especialmente os
libros de Suso Vila: “Xudeus e conversos en Tui” (2004) e posteriormente
“Judíos, conversos e Inquisición en Tui” (2013) e os seus numerosos artigos de
investigación e o seu labor de divulgación, teñen contribuído de xeito
excepcional á popularización desta presenza xudía e de cristiáns novos no
territorio tudense, convertida na actualidade nun elemento privilexiado da
promoción patrimonial e turística de Tui.
Certamente
o estudo dos sambenitos tudenses, pezas excepcionais e únicas atesouradas na
nosa catedral, teñen aportado o coñecemento das comunidades de cristiáns novos
implantadas neste espazo xeográfico no século XVI. Tanto os traballos de Casás
Otero e moi singularmente de Suso Vila teñen documentado ás persoas e familias
que figuran nestes lenzos de condena e escarnio: Mendez, Saravia e
especialmente os Coronel.
![]() |
Escudo da liñaxe dos Coronel, claustro da Catedral de Tui |
Para
contextualizar a chegada destas familias á diocese tudense, e por extensión ao
sur de Galicia, na segunda metade do século XVI hai que remontarse ao decreto
de expulsión dos xudeus, decretada polos Reis Católicos en marzo de 1492, que
motivou a chegada de moitos destes expulsados ao reino de Portugal, onde foron
ben recibidos tanto polo seu monarca João II, que vía notablemente
incrementados os seus ingresos fiscais, así como pola sociedade portuguesa.
Pero os pactos matrimoniais asinados entre os Reis Católicos e o rei portugués
Manuel I, por mor do seu casamento coa infanta Isabel de Aragón, implicaron o
bautismo forzado dos xudeus en Portugal (aínda que cabía un abandono do reino,
este resultou imposible). Agroma dende este momento en Portugal a dicotomía
entre os “cristiáns vellos” e estes novos bautizados, case sempre forzosos,
xurdindo enfrontamentos sociais antisemitas dende 1506. O establecemento do
Tribunal da Inquisición en Portugal no ano 1536 e o primeiro auto de fe
celebrado en Lisboa en 1540 provocou unha inflexión radical na convivencia no
territorio lusitano. Os cristiáns novos, as comunidades xudeuconversas,
abandonan o reino de Portugal, sendo o sur de Galicia un dos seus principais
destinos -xunto a cidades europeas ou do ámbito mediterráneo-, dada a proximidade
e permeabilidade desta fronteira e que Galicia ata 1581 non conta cun Tribunal
da Inquisición estable en Santiago, unicamente as visitas de inquisidores
enviados dende Valladolid realizaban o control das herexías.
Estes
grupos familiares que abandonan Portugal adoptan dúas estratexias claras para
garantir a súa supervivencia nun contexto social onde os “cristiáns novos”
estaban sometidos ao descrédito social nunha sociedade na que a “limpeza de
sangue” era un dos seus principais valores, imprescindible para ocupar unha
posición social privilexiada ou, cando menos, tranquila. Por unha banda, tratan
de ocupar cargos públicos, tanto civís como eclesiásticos, para acadar a súa
lexitimación social. A outra estratexia é practicar unha férrea endogamia nos
seus matrimonios para lograr unha maior cohesión como grupo social, maiores
recursos económicos e mesmo unha blindaxe fronte ás delacións ás súas prácticas
xudaizantes, xa foran voluntariamente realizadas ou formaran parte da súa
bagaxe cultural.
Paralelamente,
cómpre lembrar que dende 1581, ata 1640, se produce con Felipe II a unión dos
reinos de Castela e Portugal e aínda que cada reino manterá a súa
administración e “independencia” haberá ao longo destas décadas unha maior
fluidez nas relacións, nas comunicacións, nas interdependencias entre ambos
reinos e ambas sociedades, especialmente entre as elites sociais, por ser as
colaboradoras da monarquía. Nestas décadas está amplamente documentado como os
grupos de comerciantes e banqueiros portugueses substitúen ao xenoveses como os
grandes financiadores da monarquía española mediante préstamos e a compra de
cargos e prebendas así como a xestión do todo tipo impostos e taxas,
especialmente durante o goberno do Conde-duque de Olivares que os protexeu. Cos
seus préstamos mantiveron a flote a economía española ata a crise de 1640.
Nomes como Jorge de Paz Silveira, Fernando de
Montesinos, Manuel Cortizos, Duarte Fernández ou Simón de Fonseca Piña
testemuñan esta afirmación.
Está
sen estudar de xeito sistemático o papel que, especialmente na segunda metade
do século XVI, xogan estes grupos de cristiáns novos que chegados dende
Portugal se asentan no noso territorio ata que ben pola presión inquisitorial
e/ou social marchan -fuxen- a lugares onde o seu xudaísmo non está perseguido
ou ben na procura dun aumento dos seus negocios se desprazan á corte
especialmente a Madrid, deixando os seus bens en Galicia nas mans de
administradores.
![]() |
Mapa de Galicia, 1603. Ioannes Baptista Vrints, aemulus studii geographiae ;
D. Abrahami Ortelli, P.M. Cosmog. Regii, Excudit. Paises Baixos.
Este
é o caso dunha das grandes familias de “cristiáns novos”, os Coronel[1]. Como documenta Rafael
Rodríguez los Coronel establecidos en Galicia se tenían por descendientes de
la rama troncal castellana, la misma rama de los Coronel residentes en Segovia,
que fue legitimada por los Reyes Católicos en la figura de Abraham Seneor,
cabeza del linaje, rabí Mayor de la Corte y juez Mayor de los judíos de
Castilla, a quien los monarcas -decretada la expulsión hebrea el 31 de marzo de
1492- legitimaron, despues de abjurar de su credo el 15 de junio de aquel año
tomando el nombre de Fernando Pérez Coronel.
A
primeira referencia a esta familia no territorio tudense data de 1542 que
recolle a Francisco Coronel como veciño de Salvaterra. Este mercador natural de
Portugal casa con Blanca Rodríguez, neta de Isaq de Castro, xudeu, e filla de
Álvaro Rodríguez e Catalina Rabelo, portugueses establecidos en Salvaterra
citados nos procesos inquisitoriais onde se acusa a este Álvaro e os seus irmás
de bautizarse, en contra da súa vontade, cando xa contaban con máis de trinta
anos. A orixe xudía desta familia resulta acreditada. Este Francisco Coronel, o
vello, vincula parte dos seus bens, do patrimonio familiar, a unha obra pía
fundada na capela da Misericordia de Salvaterra. Non entraremos a referenciar
os fillos e as súas alianzas matrimoniais con outras familias da súa mesma
condición para afianzar a súa defensa e cohesión fronte aos cristiáns vellos[2].
O
seu primoxénito e herdeiro será Duarte Coronel que xunto co seu irmá San Juan
Coronel logran unha ampla lexitimación social ao acceder a cargos relevantes na
administración municipal ou eclesiástica. Abonde citar que San Juan Coronel,
residente en Tui, pasa de ser un modesto comerciante local a posuír unha ampla
rede comercial e mesmo abrir unha delegación comercial bancaria en Roma. Foi
rexedor no concello tudense 1586 e 1588 e tesoureiro municipal. Casou con Ana
González, da modesta familia dos Ocampo con intereses comerciais e patrimoniais
na comarca do Bierzo.
La notoriedad que llegaron a alcanzar los Coronel en Tui,
especialmente a partir de la última década del siglo XVI (...) les llevó a
representar el poder económico y social de la comunidad criptojudía en la
antigua diócesis tudense; con todo nunca dejaron de ser vistos con
desconfianza, en especial por los poderes locales, ya fueran seglares o
eclesiásticos[3] como queda
evidenciado na radical oposición do Cabido da catedral tudense cando o
seu fillo Francisco logra acceder por nomeamento papal a unha coenxía vacante
provocando a inmediata aprobación do “Estatuto de limpeza de sangue” do Cabido
tudense en 1601 (aínda que non foi aprobado por Roma ata 1617) e a presión
inquisitorial sobre a súa familia da que resultan varios dos sambenitos
conservados. San Juan Coronel litigará pola coenxía do seu fillo logrando
finalmente o seu acceso a esta prebenda.
O
herdeiro de San Juan Coronel foi o seu fillo primoxénito Tomé Coronel Ocampo,
que ampliou a rede comercial do seu pai logrando ser arrendador e tesoureiro
das rendas reais e das alcabalas e beneficios eclesiásticos da cidade de Tui e
o seu bispado, asi como administrador das salinas de Atienza, en Guadalaxara, e
das de Molina de Segura, en Murcia. Foi tamén procurador xeral en Tui en 1607.
Casou con Antonia Saravia Pereira, irmá da súa cuñada, residindo en Tui nunha
casa próxima ás murallas da cidade e con fachada á rúa da Oliveira, actual rúa
das Monxas. Tras varios intentos da Inquisición por procesar a este matrimonio,
finalmente en 1616 Antonia Saravia foi detida e reconciliada -como figura nun
dos sambenitos- con imposición de hábito, confiscación de todos os seus bens e
prisión perpetua. Tras a negociación económica de Tomé Coronel en 1619 co
Tribunal, Antonia Saravia foi liberada da prisión e de vestir o hábito
penitencial. Esta liña familiar continuou polo seu fillo Juan Coronel Ocampo
que se establece entre Baiona e o val Miñor e a cidade de León.
Pero
recuperamos a liña que nos interesa o herdeiro do primeiro Coronel, Francisco
Coronel, o maior, foi o seu fillo primoxénito Duarte Coronel, chamado tamén “O
vello” e “O rico”. Viviu en Tui, onde foi rexedor en 1572, e en Baiona, onde
accede igualmente a unha rexiduría. Casou primeiramente con Violante Méndez,
tamén dunha familia de mercadores portugueses xudaizantes, tendo un único
fillo, Francisco Coronel, que foi avogado en Valladolid e Madrid -as dúas
cidades do poder: xudicial e político-[4]. Casou de novo en Porto
con Isabel Enriquez, evidentemente dunha rica familia comerciante. Morre en
1593 deixando no seu testamento a creación dun morgado ao que incorpora o padroado
da capela de Salvaterra, establecendo a obriga de que o posuidor do mesmo debe
chamarse “Duarte Coronel”. A súa viúva foi perseguida pola Inquisición provocando
a súa fuxida, deixando os bens familiares, sendo condenada e relaxada en
estatua como figura nun dos sambenitos tudenses. Isabel Enríquez regresa
posteriormente a Galicia e negocia un acordo coa Inquisición para abonar unha
alta multa recuperando os bens familiares. O seu fillo primoxénito, Andrés
Duarte Coronel, chamado “El enfadillo”, foi bautizado en Baiona en 1589, reside
nesa vila, en Tui e Sevilla e sendo procesado pola Inquisición tamén escapa da
Península e será queimado en estatua, como a súa nai, como testemuña outros dos
sambenitos tudenses. Andrés Duarte Coronel non retornará nunca.
En
consecuencia, o fillo en quen continúa a liña familiar será en Antonio, que
dada o obriga establecida polo seu pai, adopta o nome de Duarte Antonio Coronel
ao asumir o morgado. Casa coa súa curmá Isabel Enríquez -os casos de homonimia
son constantes- filla dos comerciantes portugueses radicados en Madrid, o seu
tío Duarte Díaz Enriquez e Blanca Manuel. Os importes da dote e as arras desta
voda acreditan a riqueza desta familia: 10.000 cruzados en prata en arras e
54.000 cruzados de prata como dote. Este matrimonio residirá en Madrid, para
mellor xestionar o importante patrimonio que posuían, no momento en que como xa
comentamos anteriormente os banqueiros e comerciantes portugueses adquiren
especial protagonismo na vida económica española nos anos de unión dinástica.
![]() |
Gravado de Madrid, 1650 |
No
estudo de Rafael Rodriguez se sinala que no seu testamento este Duarte Antonio
Coronel ordena a súa sepultura en el madileño convento de los Agustinos
Recoletos, donde estaba sepultado su suegro, y unas honras fúnebres acorde a su
posición, al disponer 1.000 misas por su alma y el acompañamiento de 12 pobres,
con 24 clérigos, 50 religiosos franciscanos y los hermanos hospitalarios de Antón
Martín[5].
Doña Isabel Enriquez, su viuda y heredera universal, vivió en la Carrera de San
Jerónimo y en la calle de Atocha y fue, según testimonios de la época, “una
mujer (de) razonable cara blanca, falaca, alta de cuerpo, buen talle, nariz
Larga apapagayada[6].
Temos
a sorte de contar coa transcrición dos testamento de Duarte Antonio Coronel e a
súa curmá e esposa Isabel Enriquez publicados polo investigador chileno Ignacio
Chuecas Saldías[7]
xunto coa transcrición de varios testemuños do proceso inquisitorial aberto
contra Isabel Enriquez, xa viúva de Duarte Coronel,
Nesta
documentación podemos coñecer como Isabel Enriquez organiza a súa fuxida de
España no ano 1634: la dicha doña Isabel Henríquez se había ido de España;
porque en ella la Inquisición atormentaba luego y que ella se hallaba flaca y
sin sujeto para resistir y que así se había ido y que dentro de breve tiempo no
quedaría ningún portugués en España[8].
Nestes textos podemos reconstruír detalladamente o proceso de súa fuxida de
España, que contou coa colaboración do comerciante portugués Simón de Fonseca
Piña, especializado no arrendo de rendas de aduanas, como a renda das lás do
reino de Castela[9],
da que se aproveita Isabel Enriquez na súa fuxida. Estre mercador estaba casado
en segundas nupcias con Blanca Enríquez, descoñecendo se está relacionada
familiarmente con Isabel pero non resultaría estraño en absoluto e xustificaría
que o seu cuñado garantise a súa saída de España, tanto no itinerario físico
como na reserva de parte dos seus bens.
Isabel
Enriquez pasou a Francia por Irún e na cidade de Bayonne é acollida pola
comunidade hebrea; dende alí se despraza a Nápoles, onde reside a súa irmá Inés
Enriquez, casada con Antonio Enriquez de Ribadeneira, e tras unha estadía naquela cidade trasládase
a Flandes, fixando a súa residencia en Amsterdam. Nesta cidade realizará o seu
testamento o 30 de agosto de 1673 afirmando: Yo Graçia Senior, alias Doña
Ysabel enriques viuda de Duarte Coronel Enriques, Y hija de Duarte dias
Enriques y de Blanca Manuel (...) y que me vine por temores de la
inquisicion[10].
Resulta pois que Isabel Enriquez en Amsterdam recupera a súa condición
xudía e mesmo modifica o seu nome, como tantos outros cristiáns novos que lonxe
da presión inquisitorial recuperar a súa fe xudía e modifican o seu nome, neste
caso Gracia Senior en lugar de Isabel Enríquez. Curiosamente adopta o apelido
“Senior”, que é o apelido hebreo da familia Coronel, como descendentes de
Abraham Senior, como apuntamos anteriormente.
El testamento de Garcia Senior es notable ya desde el
punto de vista lingüístico y literario con su característico empleo de un
romance castellano intercalado de términos hebreos (mahamad, kahal,
rosh-hopdesh, bet-ha-hayim, hazan, qadish) y portugueses (esnoga, aluguer). Al
mismo tiempo que este documento hace alusión a variados aspectos de la vida
social y religiosa de la comunidad judía donde fue redactado, la testadora
menciona a un sinnúmero de parientes y relaciones, miembros de la importantes
comunidades judías de Amsterdam, Venecia, Verona, Corfú, Alepo y otras. Los
apelativos, mayoritariamente hebreos y portugueses, que identifican a estos
hombres y mujeres, representan una página importante de la diáspora sefardita
del siglo XVII. Entre ellos abundan los Aboab, Senior, Lumbroso, Drago,
Belilhos, Abrabanel, Nazi, así como los Enriquez, Coronel, Fonseca, Méndez,
Machorro, Bueno, Blandón, Gómez, Paz, Cardoso, entre otros.[11]
![]() |
Gravado de Amsterdam, 1650 |
Unicamente
polo relato, aquí resumido, desta traxectoria vital de Isabel Enríquez, logo Gracia
Senior, da familia de orixe tudense dos Coronel, resultaría xustificada a súa
difusión para o noso coñecemento pois ilustra o percorrido dunha familia
“cristián nova” asentada en Tui e a súa bisbarra na segunda metade do século
XVI. O seu progreso económico e social, nun contexto político favorable, pero
tamén a insoportable presión social que leva a moitos deles a renunciar a súa
condición xudaica ou a saír da Península na procura de lugares onde asentarse
sen estar sometidos á persecución por causa da súa liñaxe e relixión.
Pero
no traballo que citamos de Ignacio Chuecas figura unha nota que suscitou o meu
interese: en este contexto se ha de consultar el artículo de Fernando Díaz
Esteban[12],
que sin duda se refiere a nuestra protagonista sin que el autor conozca ninguna
de las fuentes aqui transcritas, pero que tiene el mérito de complementar una
faceta relevante de Isabel Enríquez, a súa dedicación poética. Ábrese deste
xeito un novo aspecto que enriquece extraordinariamente a biografía de Isabel
Enriquez que analizaremos de seguido.
As noticias que posuímos sobre a dedicación literaria e artística de Isabel Enríquez temos de contextualizalas nas décadas centrais do século XVII, entre Madrid, que abandona en 1634, e Amsterdam onde morre en 1673. Como xa enunciamos anteriormente salienta o papel protagonista que xogan as comunidades de cristiáns novos de orixe portuguesa no reinado de Felipe III, especialmente no período de goberno do Conde-Duque de Olivares (1622-1643) que forma unha elite económica e social asentada na corte.
No
referenciado traballo de Díaz Esteban, un dos máis reputados estudoso do
xudaísmo hispánico, se sinala sobre Isabel Enríquez o seguinte:
El caso de Isabel Enríquez es uno más de estas mujeres
que escribían poesías, que tenían trato amistoso y comercio intelectual con los
literatos de su entorno, pero de la que solo tenemos unas dedicatorias, unos
versos amables de otros poetas enalteciendo su bondad, inteligencia y belleza,
y la fugaz aparición de algunos versos propios entre los laudatorios proemiales
en la obra del amigo o conocido. No sabemos más, y ni siquiera figura en los
repertorios bibliográficos importantes. Kayserling fue el primero en señalarla
y tras él todos mantienen que una joven intelectual de Madrid que recibe una
dedicatoria en 1634, según unos, 1632 o 1636, según otros, no antes de 1634 se
va a Holanda y allí se hace judía pública y es citada por Miguel de Barrios y
escribe una graciosa décima[13].
Unha
das modas do momento son as chamadas “Academias”, xurdidas na Italia do
Renacemento, e que se estenden por Europa, onde un grupo de eruditos se reúnen
en torno a un mecenas que financia a súa actividade. No Madrid daqueles anos
coñecemos a existencia de varios destes faladoiros ou reunións.
El impulso cultural renacentista fue continuado durante
el siglo XVII y su segunda parte barroca. Continuaron las reuniones literarias
en las casas de la alta aristocracia y la nobleza con dinero, y luego
simplemente en las casas de los ricos aunque no fueran nobles (…) Siempre ha
habido mujeres que han escrito, pero la novedad del siglo XVI que deseo
resaltar es esta avidez por leer lo que escriben las mujeres en pie de igualdad
con los hombres de que nos da testimonio probatorio Lilio Giraldo y Lodovico Dolce.
Es el portillo por el que entrarán en el Parnaso muchas mujeres del mismo siglo
XVI y sobre todo del XVII. Como es sabido, los miembros de las academias
literarias tenían que componer poesías y discursos sobre temas prefijados,
donde se procuraba hacer gala de ingenio y erudición[14].
Díaz Esteban documenta que Isabel
Enríquez era muller asidua destas academias, posiblemente como anfitrioa e
financiadora da súa actividade, dada a súa sólida posición económica.
![]() |
"Excelencias de los hebreso" de Fernando (Isaac) Cardoso |
Os
datos concretos que coñecemos actualmente de Isabel Enríquez en relación ao
ámbito cultural e literario son escasos pero altamente significativos. A ela
dedícalle, un dos autores vinculados cos círculos culturais madrileños,
Fernando (logo Isac) Cardoso en 1635 o seu Panegyrico y excelencias del
color verde, symbolo de esperança, hyeroglyglifico de vitoria.
Lamentablemente descoñecemos esta dedicatoria, realizada por un autor moi
próximo as inquietudes xudaicas de Isabel Enríquez. Carmen Artigas sinala que
Cardoso, prestixioso médico madrileño do século XVII, naceu en Troncoso -
Portugal, onde se estableceran numerosas familias criptoxudías se mudó a
Madrid alrededor de 1627, y allí cobró amistad con la familia de los Guzmanes y
con numerosos cristianos nuevos. Perteneció a las academias literarias y al
grupo poético de Lope de Vega. En estas academias se reunían poetas judíos, que
luego dejarían España, como Isabel Henríquez, Antonio Enríquez Gómez y Miguel
de Barrios. Seguramente Cardoso entraría en contacto con las personalidades
importantes que vivían en Madrid, como Calderón, y Alarcón, entre otros. Su
benefactor principal fue don Juan Alonso Enríquez de Cabrera, Almirante de
Castilla. Según Caro Baroja por esos años debió sentir amargamente los
problemas de sus hermanos de religión. Sin embargo, nada parecía indicar el
Cardoso de los años futuros, ya que asistía a las celebraciones religiosas
cristianas, participaba de la vida social de la nobleza madrileña, y era
apreciadísimo por la misma en su vida profesional (..) A pesar de que Cardoso
estaba fichado por la Inquisición desde 1634 debido al proceso de Bartolomé
Febos, un prestigioso comerciante, que la Inquisición había detenido, Cardoso
continuó viviendo en Madrid y ocupando cargos como médico de cámara de Felipe
IV. Pero, en un momento dado, de manera imprevista, desapareció. Probablemente
dejó España entre los años 1648 y 1650. Con toda seguridad estaría cansado de
la dualidad espiritual o temería por su vida[15].
Asentado primeiro en Venecia e logo en Verona, cambia o seu nome por Isaac
e asume integramente a súa condición xudía, compoñendo importantes obras, entre
elas a afamada “Excelencias de los hebreos” (1679).
Unha
segunda referencia literaria está nos versos que publica Isabel Enríquez como
proemio a unha obra de Miguel Silveira, Parténope Ovante. Trátase dunha composición laudatoria realizada
co gallo da viax que 1636 emprende o duque de Medina de las Torres rumbo a Nápoles para desposar cunha
aristócrata napolitana e asumir o cargo de virrei daquela cidade. No séquito
participaba o médico e poeta Miguel de Silveira que emprende a composición dun
panexírico: Parténope Ovante. Esta pieza encomiástica aparece
estructurada en cincuenta octavas reales y fue impresa por Egidio Longo, el
tipógrafo predilecto del virreinato, hacia 1639. Hasta su reciente exhumación,
en 2007, por el crítico Manuel Trello, la obra había quedado sepultada en el
olvido más completo, tal y como han apuntado los numerosos críticos que, desde
el siglo XVII hasta nuestros días, se han ocupado de estudiar la producción
poética de Silveira[16].
![]() |
Miguel Silveira, Parténope ovante. Poema del doctor Silveira al excelentísimo Señor Conde Duque . Felipe. IV munificentia . Nápoles: Por Egidio Longo estampador regio, [sa], 1639 |
Miguel
de Silveira nació en la localidad portuguesa de Celorico da Beira en una
fecha que podemos suponer cercana a 1580, Silveira estudió filosofía,
jurisprudencia, medicina y matemáticas en Coimbra y Salamanca. Posteriormente,
en 1608, se trasladó a Madrid, ciudad en la que residiría, según sus propias
palabras, alrededor de veinte años, y en la que ejercería la medicina y la
docencia en los círculos cortesanos, especialmente en la Academia de
Matemáticas fundada por Felipe II. Además de en los círculos científicos,
pronto Silveira ganó una cierta popularidad en los literarios como autor de
talento; Cervantes lo menciona en su Viaje del Parnaso
La más que probable ascendencia conversa de Silveira,
circunstancia compartida por muchos de los portugueses acomodados que residían
en la Villa y Corte, habría sido el detonante de la decisión de abandonar la
ciudad donde había forjado su prestigio y su posición social. Al temor de
sufrir la persecución del tribunal eclesiástico acaso pudo añadirse la
perspectiva de gozar de la protección de Medina de las Torres en su viaje para
gobernar Nápoles, al que acompaña en 1636[17].
Este
Silveira fora acusado en 1635 de “marrano” ou criptoxudeu sendo procesado
pola Inquisición e torturado ata en dúas
ocasións pero nunca chegou a ser
condenado. Os investigadores supoñen que ficou en Nápoles onde morreu sen
retornar a España. Consérvanse algúns poemas (aínda que se lle atribúe unha
ampla produción de lírica amorosa) e tres obras principais: un longo poema
heroico “Macabeo” e dous poemas en oitavas: “Parténope Ovante” y “El
Sol Vencido”, todas editadas na corte napolitana.
A
obra “Parténope Ovante” comeza cunha breve dedicatoria ao duque de
Medina de las Torres asinada polo “humilde criado de vuestra excelencia, el doctor
Miguel Silvera”. Figurando de seguido un soneto con este encabezamento: “De
Doña Isabel Henríquez al doctor Miguel de Silvera”.
El soneto laudatorio que precede a las cincuenta octavas
reales de Parténope Ovante tampoco carece de interés, principalmente por la
identidad de su autora, Isabel Henríquez, que los críticos han ubicado en los
círculos literarios judaizantes próximos a autores como el propio Silveira o
Isaac Cardoso. El poema abunda en elogios dirigidos a Silveira en un estilo,
como veremos, cercano al del propio autor, con generosos símiles mitológicos y
augurios de fama y gloria literaria[18]:
Príncipe del Parnaso, que de Apolo
los números cifraste en breve suma,
el Fénix sólo te prestó su pluma,
porque quedes al mundo ejemplo solo.
A tu nombre levanta Mauseolo la fama,
a quien el tiempo no consuma,
y porque el eco en glorias se resuma
con cálamo de luz lo escribe el Polo.
Tú dedicas la palma merecida
a Parténope Ovante, que retrata
en sí la eternidad, que le previenes.
Ella planta en su seno agradecida,
otro nuevo laurel, no Dafne ingrata,
para tejer coronas a tus sienes.
Para
avanzar na investigación sobre a figura de Isabel Enríquez, recollemos unha
longa cita da investigadora Mercedes Blanco [19] nun estudio sobre a obra “Macabeo”
de Silveira: la Philosophia
libera (1673) de Isaac Cardoso ha sido leída por algunos espíritus curiosos y
admirablemente estudiada por el biógrafo de Cardoso, Yosef Hayim Yerushalmi. He
aquí la anécdota sobre Silveira que anda perdida en sus páginas, citada en
latín por Yerushalmi y de la que propongo una traducción. Se halla en medio de
una discusión sobre el dudoso valor de la astrología:
‘Tuve como amigos dos destacados astrólogos. Uno era
Silveira a quien conocí en Madrid como matemático regio y poeta de gran
renombre; fue él quien compuso el poema de los Macabeos en versos españoles y
estilo grandíloco. Nos hallábamos un día en casa de cierta dama portuguesa
bellísima, de opulenta fortuna, amiga de las letras, y muy versada en materias
retóricas y poéticas. Echó de menos una perrita, por la que tenía gran afecto.
Al ver lo mal que llevaba esta pérdida, pedimos a Silveira que anotara las posiciones
de las estrellas y alzase el mapa del cielo a la hora en que la perrita había
sido robada. Él se apresuró a complacer a la mujer a la que amaba con pasión
ardiente y platónica y a la que alababa en innumerables poesías. Habiendo
contemplado las estrellas, trazado el tema astrológico, volvió jubiloso y dando
por seguro que el animal se encontraba en alguna casa de la vecindad.
![]() |
Retrato de Miguel de Silveira por Nicolas Perrey, ilustración de El Macabeo, Nápoles, por Egidio Longo, 1638. |
La noticia dada por el galante astrólogo se reveló,
naturalmente, falsa. El tono entre irónico y cariñoso de la anécdota incita a
imaginar que el autor de El Macabeo era una figura estrafalaria
y simpáticamente quijotesca, e incluso que Cardoso pudo ser su rival afortunado
en los amores con la dama. Aunque no vayamos tan lejos, este breve cuadro
novelesco invita a pesquisas sobre la identidad de esa diva de las tertulias
madrileñas del Barroco, la Laura de nuestro Silveira. Yerushalmi
imagina que pudo tratarse de la portuguesa Isabel Henríquez, que firma un
soneto liminar en Parténope ovante, uno de los dos panegíricos
de Silveira que salieron de las prensas napolitanas de Egidio Longo en
1639. Que la dama anónima de la perrita fuese la autora del soneto no pasa sin
embargo de poética adivinanza. Creemos en cambio probable que haya que
identificar a esta última con esa Isabel Henríquez que fue «célebre en las
Academias de Madrid por su raro ingenio», según escribió Miguel de Barrios en
Amsterdam casi medio siglo después[20].
Emigró esta dama al parecer en 1635 a Amsterdam donde se declaró judía, lo
que no impidió que se imprimiera su soneto en Nápoles en 1639:
En la época a la que se refiere la historieta del
astrólogo enamorado y de la dama con su perrita, Fernando (Isaac) Cardoso,
treinta años más joven que Silveira, como él procedente de la Beira portuguesa,
no había emigrado todavía a Italia donde se convertiría en uno de los notables
más respetados del ghetto de Vicenza. Por entonces se llamaba Fernando Cardoso,
era madrileño, autor de opúsculos de filosofía natural y de un elogio fúnebre
de Lope de Vega, impreso poco después de la muerte del Fénix.
Su Panegírico y excelencias del color verde, dedicado a
Isabel Henríquez, fue impreso en Madrid en 1635, poco antes de que el
autor emigrara al Veneto donde, declarándose judío, puso al servicio
de sus correligionarios y de la defensa de la ortodoxia rabínica sus
competencias de médico y de escritor.
Tal vez pueda reconocerse la figura de la amada
de Silveira, reducida a quintaesencia, en una de las bellezas fatales
de El Macabeo, una de las más discretas, la ninfa Elisa, amada
locamente por Silvano, que asoma en el libro XIV (oct. 105‑118),
en un episodio imitado de la Ilha dos amores o Ilha namorada de
Camõens (Os Lusíadas, IX‑X). El nombre de Silvano apunta
hacia Silveira y el de Elisa, como en el caso famoso de la égloga
primera de Garcilaso, a Isabel, lo cual evidentemente da alas a la
conjetura de que la amada del poeta, la dama de la perrita, fuese
Isabel Henriquez, como sospecha Yerushalmi. Lo curioso es que no se
ha encontrado absolutamente nada de la poesía amorosa de nuestro autor, que la
anécdota de Cardoso supone abundante. En El Macabeo, el breve
episodio de los amores de Silvano y de la ninfa flechera, largo tiempo inexorable
y finalmente piadosa, está totalmente desligado de la intriga épica, lo que
permite sospechar en él un injerto de carácter personal, con un sesgo
autobiográfico similar al de varias églogas de Lope de Vega compuestas en sus
últimos años, que fueron también los últimos años madrileños de Silveira (…).
No sería descabellado presumir que el tal cuento de Silvano y Elisa es un
fragmento recuperado y reelaborado de ese ciclo de incontables poesías
dedicadas a una mujer, posiblemente Isabel Henríquez u otra dama de
similares prendas, bella y rica, portuguesa y madrileña, culta y tal vez judía,
a la que amaba Silveira con amor ardiente y, según su amigo Cardoso,
platónico. En la imagen a plena página que ilustra el libro XIV, las dos
figuras adquieren cierto protagonismo por el hecho de que se indiquen sus nombres[21].
![]() |
Miguel Silveira, El Macabeo Poema heroico, Nápoles Egidio Longo, 1638, ilustración del canto XIV detalle, ejemplar de la Bayerische Biblioteca |
Este
episodio e as conxecturas literarias recollidas amosan de xeito evidente as
importantes relacións sociais que tiña Isabel Enríquez e súa influencia nos círculos
literarios madrileños, cortesáns poderíamos dicir. Un amplo coñecemento público
que explica a estratexia desenvolvida para a súa saída de España.
Fernando
Días Esteban sinala que Isabel Enríquez emigró a Holanda (o estado
actual do noso coñecemento nos permite afirmar que fuxiu de España en 1654)
que en beneficio propio acogía a cuantos allí buscaban una segunda patria, sin
distinción de ideas religiosas. Fijó su residencia en Amsterdam, donde existía
una floreciente colonía sefardí, y abrazó abiertamente el judaísmo. Estos datos
nos lo da su amigo Miguel de Barrios, quien además le envía las “Academias
Morales de las Musas” de su posible pariente Antonio Enríquez Gómes[22].
Esta obra é unha recompilación de poemas, de tema amorosos, morais e bíblicos xunto
a catro obras dramáticas editada en Bórdeos en 1642, con catro reediccións no
mesmo século. Barrios acompaña o agasallo cunha décima coa acotación de “Hermosura
sabia”:
A Doña Isabel Enríquez embiandole el libro
de Academias Morales
Este libros ostenta tales
Academias diferentes
que con ramos de prudentes
demuestran que son Morales:
lee con labios do corales
lo que será tornasol
de tu animado arrebol
si fragancia y luz arrojas
como clavel en sus hojas
y en su líneas como Sol.
Unha
nova cita aportada por Díaz Esteban localiza a Isabel Enriquez en 1668 en
Amsterdam mantendo correspondencia cos seus amigos das academias madrileñas,
todos xa coa identidade xudía recuperada: Yerushalmi aporta un dato sobre
Isabel Enriquez que antes no había sido utiilizado: en la polémica sobre el
falso mesías Sabbatay Sebi que enfrentó epistolarmente a los hermanos Cardoso,
Abraham, partidario, en Trípolo, e Isaac (Fernando), enemigo, en Verona; en
1668 Abraham acusa a Isaac de haber escrito una carta a Amsterdam a Isabel
Enriquez en la que le desacredita como religioso por que cuando vivía en Madrid
“tocaba la guitarra, cantaba villancicos y componía comedias[23].
Conservamos
outra décima supostamente dedicada a Isabel Enríquez que recolle tamén Miguel
de Barrios, na súa obra sobre os escritores xudeus españois en Amsterdam[24], que figura no libro “Oculta
Philosophhi” do Padre Nieremberg (cunha primeira edición en Madrid en 1633)
onde dedica varios capítulos ao mal de ollo e aos efectos benéficos do acibeche
como pedra contra esa superstición:
A la misma Señora pidiendole una higa de
azabache contra el aojo
Puede mi sobriono aojar
quien le hace más cariño
por ser gran veneno a un niño
la vehemencia del mirar:
ha dexado de mamar
con tan penosa fatiga
que â suplicaros me obliga,
impydais su mal tirano:
y pues que està en vuestra mano
dadle siquiera una higa[25]
Diversos
autores deducen deste poema que Isabel Enriquez tiña certa dedicación como
subministradora destes amuletos pola tradicional superstición que rodea aos
hispanos, unha especie de curandeira, unha afirmación contida nos traballos dun
dos primeiros estudosos do mundo xudeu como é Meyer Kayserling, historiador e
rabino alemán do século XIX. Pero é unha afirmación que carece doutra base que
esta poemiña[26].
![]() |
Romeyn de hooghe: Inauguración de la Sinagoga portuguesa de Amsterdam |
De
nova a obra de Miguel (David Levi) Barrios nos proporciona o segundo poema coñecido
de Isabel Enriquez: Doña Isabel Henriques, célebre en las Academias de
Madrid por su raro ingenio, vino al judaismo Amstelodamo, donde dexó entre sus
obras poéticas esta décima hecha al Jaxam Ishac Aboab en ocasión de haver nacido
en su casa un huevo grandísimo con una corona por cabeza, mal interpretada de
algunos:
Este asombro, este protento,
Que engañosa fantasía
Basilico o Aspid cría
Yerro es del entendimiento:
Pues si bien se mira atento,
La divina Providencia
Premiando está tu elocuencia
En este Monstruo que ves,
Lo grande tu virtud es,
Y la corona tu ciencia.
Para
Fernando Díaz, a quen seguimos neste traballo, la poesía es ingeniosa y está bien escrita
y cabe suponer que compusiera otros versos líricos o espirituales, no solamente
anecdóticos. Lo que escribía lo iría guardando en su casa y por eso Barrios
solamente dice “entre sus obras poéticas”. De aqui algunos han inferido que tenía
un “libro” manuscrito. El tono de las palabras de Barrios, “dexó” parece
indicar que hacia 1684, cuando escribe su “Relación”, Isabel Enríquez ya había
muerto[27],
feito que sabemos polo seu testamento sucedeu en decembro de 1673, pois o
día 27 dese mes foi aberto este testamento. Un dos testemuñas deste acto é o
propio haham, sabio ou rabino, Isacq Aboab, posiblemente ligado por vínculos
familiares a Isabel Enríquez, pois deixa como herdeiro dos seus bens ao seu
sobriño Manuel Aboab, hijo de mi hermano Manuel Enriquez.
En
definitiva, conservamos diversas mencións documentais que acreditan a
traxectoria literaria de Isabel Enríquez, tanto como autora dalgúns poemas como
animadora de diversos faladoiros, “academias”, durante a súa estadía en Madrid.
Como sinala Díaz Esteban: aunque conservamos otros nombres de mujeres, que
se distinguieron en las letras en este tiempo, Isabel Enríquez e Isabel Correa,
traductora del “Pastor Fido” de Guarini, se alzan entre todas ellas;
otorgánoles fama similar, Besso las llama “importantes poetisas, graduadas en
academias”, antes de emigrar a Holanda. Y la Biblioteca Esp.-Port.-Jud. Afirma
que deben su fama a su “raro ingenio”.
Como
conclusión, debemos resaltar dous aspectos. Por unha banda, unha capacidade académica
ou literaria como a que conceden os seus contemporáneos a Isabel Enríquez non
xorde unicamente da súas aptitudes persoais testemuña tamén un contexto social,
no seu caso os cristiáns novos de orixe portuguesa que residen na corte madrileña
na primeira metade do século XVII, que xunto a súa capacidade económica e prestixio
social acreditan tamén un nivel cultural que frutifica en personalidades como
Isabel Enríquez, ou como o seu fillastro, Francisco Coronel avogado de sólida
formación. Un grupo social que nun século acadou unha elevada posición económica,
social e, como vemos neste caso, tamén cultural.
Unha
segunda conclusión, en paralelo á anterior, é que “curiosamente” Isabel
Enríquez cando adopta un nome xudeu ao establecerse en Amsterdan é de Gracia
Senior, recuperando o nome histórica da familia do seu marido, Duarte Antonio
Coronel, descendente de Abraham Senior, lexitimado polos Reis Católicos como
Fernando Pérez Coronel. Péchase así un círculo histórico de escasamente dous
séculos.
Do
ano 1541 é a primeira referencia documental dos Coronel no territorio tudense,
en concreto Francisco Coronel, o vello, en Salvaterra. Resulta impresionante
como en varias décadas esta liñaxe acada unha excepcional posición económica e
social, gracias a súa práctica endogámica. Expresión deste poderío social é a
figura de Isabel Enríquez / Gracia Senior que testemuña esta condición co seu
papel no ámbito cultural nas academias literarias madrileñas e que logo continúa
en terras de Amsterdam.
Isabel
Enríquez / Gracia Senior, da liñaxe dos Coronel tudenses que ela reivindica ao
adoptar o seu nome xudeu, é unha das principais poetas hispano-sefardí que
coñecemos do século XVII da que escasamente albiscamos a súa traxectoria pero
que recuperamos para o acervo histórico da nosa cidade.
[1][1]
Recollemos os datos aportados en Rodríguez y Fernández-Broullón, Rafael: “A
propósito de hidalgos y conversos: la estirpe de los Coronel en Galicia. Casas,
mayorazgos y líneas familiares (siglos XVI-XX)” en Anales de la Real
Academia Matritense de Heráldica y Genealogía, Nº. 23, 2020, págs. 65-118,
así como outras referencias en Suso Vila (2013).
[2] Os
interesados poden acceder a este amplo abano de datos nas obras citadas na nota
anterior.
[3]
Rodriguez y Fernández-Broullon, R. (2020), p. 75
[4] Sinalar para incidir nas características
que definen a estes grupos como este Francisco Coronel casa con Ana Enriquez,
irmá da súa madrasta, nesta liña endogámica que garante os patrimonios neste
grupo social moi cohesionado. Sufrió, como tantos otros miembros de su
familia, el acoso del Santo Oficio y en su caso de una manera especialmente
virulenta dada su posición social y significación. En 1595 y de manera subrepticia
abandonó Madrid camino de Lisboa, donde embarcó con su familia y su suegro,
llevando consigo los huesos exhumados de uno de sus hijos sepultado en una
iglesia de Valladolid, su destino fue Corfú. En Rodríguez y
Fernández-Broullón, R. (2020), pp. 92-93. Ver tamén Vila, Suso (2023), p. 94.
[5] Antón Martín é o primeiro sucesor de San
Juan de Dios e fundador da súa Orde Hospitalaria.
[6] Rodríguez y Fernández-Broullón, R.
(2020), p. 94.
[7] Chuecas Saldías, Ignacio: “Testamentos de
judaizantes hispano-portugueses
(1587-1673)” , Revista de Fontes, n° 8 (São Paulo, 2018), pp.
7-32.
[8] Chuecas
Saldias, I: (2018), p. 28.
[9] Ver
biografía de Simón de Fonseca Piña en Historia Hispánica: https://historia-hispanica.rah.es/biografias/17603-simon-de-fonseca-pina
[10] Chuecas
Saldías, Ignacio (2018): op. Cit. p. 12-13.
[11] Chuecas
Saldias, Ignacio (2018), Op. Cit. p. 11.
[12]
Diaz Esteban, Fernando (1999): “La poetisa entre los literatos. El ejemplo de
Isabel Enriquez entre los judaizantes del siglo XVII” en: Monika Bosse, Barbara
Potthast e André Stoll (eds.): La creatividad femenina en el mundo barroco
hispánico: María Zayas, Isabel Rebeca Correa, Sor Juana Inés de la Cruz.
Volumen II. Kassel, Edition Reichenberger, 1999, pp. 413-437
[13] Díaz
Esteban, Fernando (1999): Op. Cit.
[14] Díaz
Esteban, Fernando (1999): Op. Cit.
[15]
En YSHAC (Fernando) Cardoso María del
Carmen Artigas: https://revistamaguenescudo.wordpress.com/yshac-fernando-cardoso/
[16]
En Primo Cano, Carlos (2018): Miguel de Silveira, Parténope Ovante (1639)
Edición e introducción de Carlos Primo Cano. Biblioteca Digital del Proyecto de
Investigación FFI2015-63554-P: Las artes del elogio: poesía, retórica e
historia en los panegíricos hispanos. Consulta en www.panegíricos.com
[17] Primo
Cano, Carlos (2018): Op. Cit.
[18] Primo
Cano, Carlos (2018): Op. Cit.
[19] Mercedes Blanco, «La
cultura ibérica del exilio marrano: Góngora y Camões en El Macabeo de
Miguel Silveira», e-Spania [En ligne], 27 | juin
2017, mis en ligne le 12 juin 2017] URL :
http://journals.openedition.org/e-spania/26683 ; DOI :
https://doi.org/10.4000/e-spania.26683
[20] Miguel de Barrios tamén instalado en Amsterdam
onde adoptou o nome de Daniel Leví de Barrios. A obra citada é
Relación de los poetas y escritores españoles de la nación judaica
amstelodana, Amsterdam: s.n., 1682, fol. D4v. Citado por Harm den Boer, La
literatura sefardí de Amsterdam, Alcalá: Instituto internacional de
Estudios Sefardíes y Andalusíes, Universidad de Alcalá, 1995, p. 140.
[21] Este
amor, platónico de Siilveira por Isabel Enriquez e a cita de Cardoso tamén
figura nos traballos xa citados de Fernando Díaz Esteban (1999)
[22] Díaz
Esteban, Fernando (2008): Op. Cit.
[23] Díaz
Esteban, Fernando (2008): Op. Cit.
[24]
Relación de los poetas y escritores españoles de la nación judáica
amstelodana, Ámsterdam, s. i., 1683, lamentablemente non foi posible acceder
a esta obra ao non estar dixitalizada, pois de seguro que ao falar de Isabel
Enriquez completará os datos que imos recollendo neste traballo.
[25] Díaz
Esteban, Fernando (2008): Op. Cit.
[26] Ver
tamén en Cabezas Alguacil, Concepción (1962): “Superstición y poesía en Isabel
Enríquez, dama sefardí del siglo XVII)” en Miscelánea de estudios árabes y
hebraicos. Sección de hebreo, Nº 11, 1962, págs. 105-112.
[27] Díaz
Esteban, Fernando (1999
): Op. Cit. No seu estudo fala da posibilidade da
existencia de dúas Isabel Enriquez, ambas con algunha década de diferencia, aínda
que acababa desbotando esa hipótese que agora coa edición do testamento de
Isabel Enriquez / Gracia Senior ratificamos.
Comentarios
Publicar un comentario