Ir al contenido principal

A poeta hispano-xudía Gracia Senior, alias Isabel Enríquez, da liñaxe tudense dos Coronel

Ao longo das últimas décadas existe un proceso de recuperación da memoria sobre a presenza xudía en España -a Sefrad da nostalxia- que tamén ten chegado á nosa cidade. Aínda que xa Francisco Ávila y La Cueva na súa Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su diócesis, do ano 1839-52, recolle diversos documentos sobre a presenza xudía en Tui haberá que agardar ata os traballos do cóengo Juan Domínguez Fontenla, no ano 1938, e a tese de doutoramento de Darío Álvarez Blázquez sobre o médico e filósofo tudense Francisco Sánchez, do ano 1951, para que se avance na investigación ao respecto.

Ás últimas décadas do pasado século corresponde un crecente interese pola cultura e herdanza xudía en España e neste ronsel aparece o estudo de Ernesto Iglesias Almeida sobre os xudeus tudenses publicado na prestixiosa revista “Sefarad” en 1987 no que figura xa o anuncio da descuberta da colección de sambenitos na nosa catedral. Unhas pezas presentadas na exposición “O Sefardismo en Galicia, a súa proxección histórica” realizada en Pontevedra, e logo en Tui, no ano 1998 cun estudo de Juan Juega Puig. Sobres este lenzos publica, posteriormente, unha monografía Jesús Casás Otero no ano 2004 no que aborda xa a presenza en Tui de comunidades de “cristiáns novos” ou criptoxudios no século XVI e XVII. Posteriormente os traballos de Gloria de Antonio Rubio na súa tese, do ano 2006 e posteriores publicacións, sobre os xudeus en Galicia e moi especialmente os libros de Suso Vila: “Xudeus e conversos en Tui” (2004) e posteriormente “Judíos, conversos e Inquisición en Tui” (2013) e os seus numerosos artigos de investigación e o seu labor de divulgación, teñen contribuído de xeito excepcional á popularización desta presenza xudía e de cristiáns novos no territorio tudense, convertida na actualidade nun elemento privilexiado da promoción patrimonial e turística de Tui.

Certamente o estudo dos sambenitos tudenses, pezas excepcionais e únicas atesouradas na nosa catedral, teñen aportado o coñecemento das comunidades de cristiáns novos implantadas neste espazo xeográfico no século XVI. Tanto os traballos de Casás Otero e moi singularmente de Suso Vila teñen documentado ás persoas e familias que figuran nestes lenzos de condena e escarnio: Mendez, Saravia e especialmente os Coronel.

Escudo da liñaxe dos Coronel, claustro da Catedral de Tui

Para contextualizar a chegada destas familias á diocese tudense, e por extensión ao sur de Galicia, na segunda metade do século XVI hai que remontarse ao decreto de expulsión dos xudeus, decretada polos Reis Católicos en marzo de 1492, que motivou a chegada de moitos destes expulsados ao reino de Portugal, onde foron ben recibidos tanto polo seu monarca João II, que vía notablemente incrementados os seus ingresos fiscais, así como pola sociedade portuguesa. Pero os pactos matrimoniais asinados entre os Reis Católicos e o rei portugués Manuel I, por mor do seu casamento coa infanta Isabel de Aragón, implicaron o bautismo forzado dos xudeus en Portugal (aínda que cabía un abandono do reino, este resultou imposible). Agroma dende este momento en Portugal a dicotomía entre os “cristiáns vellos” e estes novos bautizados, case sempre forzosos, xurdindo enfrontamentos sociais antisemitas dende 1506. O establecemento do Tribunal da Inquisición en Portugal no ano 1536 e o primeiro auto de fe celebrado en Lisboa en 1540 provocou unha inflexión radical na convivencia no territorio lusitano. Os cristiáns novos, as comunidades xudeuconversas, abandonan o reino de Portugal, sendo o sur de Galicia un dos seus principais destinos -xunto a cidades europeas ou do ámbito mediterráneo-, dada a proximidade e permeabilidade desta fronteira e que Galicia ata 1581 non conta cun Tribunal da Inquisición estable en Santiago, unicamente as visitas de inquisidores enviados dende Valladolid realizaban o control das herexías.

Estes grupos familiares que abandonan Portugal adoptan dúas estratexias claras para garantir a súa supervivencia nun contexto social onde os “cristiáns novos” estaban sometidos ao descrédito social nunha sociedade na que a “limpeza de sangue” era un dos seus principais valores, imprescindible para ocupar unha posición social privilexiada ou, cando menos, tranquila. Por unha banda, tratan de ocupar cargos públicos, tanto civís como eclesiásticos, para acadar a súa lexitimación social. A outra estratexia é practicar unha férrea endogamia nos seus matrimonios para lograr unha maior cohesión como grupo social, maiores recursos económicos e mesmo unha blindaxe fronte ás delacións ás súas prácticas xudaizantes, xa foran voluntariamente realizadas ou formaran parte da súa bagaxe cultural.

Paralelamente, cómpre lembrar que dende 1581, ata 1640, se produce con Felipe II a unión dos reinos de Castela e Portugal e aínda que cada reino manterá a súa administración e “independencia” haberá ao longo destas décadas unha maior fluidez nas relacións, nas comunicacións, nas interdependencias entre ambos reinos e ambas sociedades, especialmente entre as elites sociais, por ser as colaboradoras da monarquía. Nestas décadas está amplamente documentado como os grupos de comerciantes e banqueiros portugueses substitúen ao xenoveses como os grandes financiadores da monarquía española mediante préstamos e a compra de cargos e prebendas así como a xestión do todo tipo impostos e taxas, especialmente durante o goberno do Conde-duque de Olivares que os protexeu. Cos seus préstamos mantiveron a flote a economía española ata a crise de 1640. Nomes como Jorge de Paz Silveira, Fernando de Montesinos, Manuel Cortizos, Duarte Fernández ou Simón de Fonseca Piña testemuñan esta afirmación.

Está sen estudar de xeito sistemático o papel que, especialmente na segunda metade do século XVI, xogan estes grupos de cristiáns novos que chegados dende Portugal se asentan no noso territorio ata que ben pola presión inquisitorial e/ou social marchan -fuxen- a lugares onde o seu xudaísmo non está perseguido ou ben na procura dun aumento dos seus negocios se desprazan á corte especialmente a Madrid, deixando os seus bens en Galicia nas mans de administradores.


Mapa de Galicia, 1603. Ioannes Baptista Vrints, aemulus studii geographiae ; 

D. Abrahami Ortelli, P.M. Cosmog. Regii, Excudit. Paises Baixos.

Este é o caso dunha das grandes familias de “cristiáns novos”, os Coronel[1]. Como documenta Rafael Rodríguez los Coronel establecidos en Galicia se tenían por descendientes de la rama troncal castellana, la misma rama de los Coronel residentes en Segovia, que fue legitimada por los Reyes Católicos en la figura de Abraham Seneor, cabeza del linaje, rabí Mayor de la Corte y juez Mayor de los judíos de Castilla, a quien los monarcas -decretada la expulsión hebrea el 31 de marzo de 1492- legitimaron, despues de abjurar de su credo el 15 de junio de aquel año tomando el nombre de Fernando Pérez Coronel.

A primeira referencia a esta familia no territorio tudense data de 1542 que recolle a Francisco Coronel como veciño de Salvaterra. Este mercador natural de Portugal casa con Blanca Rodríguez, neta de Isaq de Castro, xudeu, e filla de Álvaro Rodríguez e Catalina Rabelo, portugueses establecidos en Salvaterra citados nos procesos inquisitoriais onde se acusa a este Álvaro e os seus irmás de bautizarse, en contra da súa vontade, cando xa contaban con máis de trinta anos. A orixe xudía desta familia resulta acreditada. Este Francisco Coronel, o vello, vincula parte dos seus bens, do patrimonio familiar, a unha obra pía fundada na capela da Misericordia de Salvaterra. Non entraremos a referenciar os fillos e as súas alianzas matrimoniais con outras familias da súa mesma condición para afianzar a súa defensa e cohesión fronte aos cristiáns vellos[2].

O seu primoxénito e herdeiro será Duarte Coronel que xunto co seu irmá San Juan Coronel logran unha ampla lexitimación social ao acceder a cargos relevantes na administración municipal ou eclesiástica. Abonde citar que San Juan Coronel, residente en Tui, pasa de ser un modesto comerciante local a posuír unha ampla rede comercial e mesmo abrir unha delegación comercial bancaria en Roma. Foi rexedor no concello tudense 1586 e 1588 e tesoureiro municipal. Casou con Ana González, da modesta familia dos Ocampo con intereses comerciais e patrimoniais na comarca do Bierzo.

La notoriedad que llegaron a alcanzar los Coronel en Tui, especialmente a partir de la última década del siglo XVI (...) les llevó a representar el poder económico y social de la comunidad criptojudía en la antigua diócesis tudense; con todo nunca dejaron de ser vistos con desconfianza, en especial por los poderes locales, ya fueran seglares o eclesiásticos[3] como queda  evidenciado na radical oposición do Cabido da catedral tudense cando o seu fillo Francisco logra acceder por nomeamento papal a unha coenxía vacante provocando a inmediata aprobación do “Estatuto de limpeza de sangue” do Cabido tudense en 1601 (aínda que non foi aprobado por Roma ata 1617) e a presión inquisitorial sobre a súa familia da que resultan varios dos sambenitos conservados. San Juan Coronel litigará pola coenxía do seu fillo logrando finalmente o seu acceso a esta prebenda.

O herdeiro de San Juan Coronel foi o seu fillo primoxénito Tomé Coronel Ocampo, que ampliou a rede comercial do seu pai logrando ser arrendador e tesoureiro das rendas reais e das alcabalas e beneficios eclesiásticos da cidade de Tui e o seu bispado, asi como administrador das salinas de Atienza, en Guadalaxara, e das de Molina de Segura, en Murcia. Foi tamén procurador xeral en Tui en 1607. Casou con Antonia Saravia Pereira, irmá da súa cuñada, residindo en Tui nunha casa próxima ás murallas da cidade e con fachada á rúa da Oliveira, actual rúa das Monxas. Tras varios intentos da Inquisición por procesar a este matrimonio, finalmente en 1616 Antonia Saravia foi detida e reconciliada -como figura nun dos sambenitos- con imposición de hábito, confiscación de todos os seus bens e prisión perpetua. Tras a negociación económica de Tomé Coronel en 1619 co Tribunal, Antonia Saravia foi liberada da prisión e de vestir o hábito penitencial. Esta liña familiar continuou polo seu fillo Juan Coronel Ocampo que se establece entre Baiona e o val Miñor e a cidade de León.

Pero recuperamos a liña que nos interesa o herdeiro do primeiro Coronel, Francisco Coronel, o maior, foi o seu fillo primoxénito Duarte Coronel, chamado tamén “O vello” e “O rico”. Viviu en Tui, onde foi rexedor en 1572, e en Baiona, onde accede igualmente a unha rexiduría. Casou primeiramente con Violante Méndez, tamén dunha familia de mercadores portugueses xudaizantes, tendo un único fillo, Francisco Coronel, que foi avogado en Valladolid e Madrid -as dúas cidades do poder: xudicial e político-[4]. Casou de novo en Porto con Isabel Enriquez, evidentemente dunha rica familia comerciante. Morre en 1593 deixando no seu testamento a creación dun morgado ao que incorpora o padroado da capela de Salvaterra, establecendo a obriga de que o posuidor do mesmo debe chamarse “Duarte Coronel”. A súa viúva foi perseguida pola Inquisición provocando a súa fuxida, deixando os bens familiares, sendo condenada e relaxada en estatua como figura nun dos sambenitos tudenses. Isabel Enríquez regresa posteriormente a Galicia e negocia un acordo coa Inquisición para abonar unha alta multa recuperando os bens familiares. O seu fillo primoxénito, Andrés Duarte Coronel, chamado “El enfadillo”, foi bautizado en Baiona en 1589, reside nesa vila, en Tui e Sevilla e sendo procesado pola Inquisición tamén escapa da Península e será queimado en estatua, como a súa nai, como testemuña outros dos sambenitos tudenses. Andrés Duarte Coronel non retornará nunca.

En consecuencia, o fillo en quen continúa a liña familiar será en Antonio, que dada o obriga establecida polo seu pai, adopta o nome de Duarte Antonio Coronel ao asumir o morgado. Casa coa súa curmá Isabel Enríquez -os casos de homonimia son constantes- filla dos comerciantes portugueses radicados en Madrid, o seu tío Duarte Díaz Enriquez e Blanca Manuel. Os importes da dote e as arras desta voda acreditan a riqueza desta familia: 10.000 cruzados en prata en arras e 54.000 cruzados de prata como dote. Este matrimonio residirá en Madrid, para mellor xestionar o importante patrimonio que posuían, no momento en que como xa comentamos anteriormente os banqueiros e comerciantes portugueses adquiren especial protagonismo na vida económica española nos anos de unión dinástica.

Gravado de Madrid, 1650

No estudo de Rafael Rodriguez se sinala que no seu testamento este Duarte Antonio Coronel ordena a súa sepultura en el madileño convento de los Agustinos Recoletos, donde estaba sepultado su suegro, y unas honras fúnebres acorde a su posición, al disponer 1.000 misas por su alma y el acompañamiento de 12 pobres, con 24 clérigos, 50 religiosos franciscanos y los hermanos hospitalarios de Antón Martín[5]. Doña Isabel Enriquez, su viuda y heredera universal, vivió en la Carrera de San Jerónimo y en la calle de Atocha y fue, según testimonios de la época, “una mujer (de) razonable cara blanca, falaca, alta de cuerpo, buen talle, nariz Larga apapagayada[6].

Temos a sorte de contar coa transcrición dos testamento de Duarte Antonio Coronel e a súa curmá e esposa Isabel Enriquez publicados polo investigador chileno Ignacio Chuecas Saldías[7] xunto coa transcrición de varios testemuños do proceso inquisitorial aberto contra Isabel Enriquez, xa viúva de Duarte Coronel, a raíz da súa ausencia. Procesos inquisitoriais que afectan tamén a numerosos membros da familia Coronel, tanto na Península como na América á que tiñan emigrado.

Nesta documentación podemos coñecer como Isabel Enriquez organiza a súa fuxida de España no ano 1634: la dicha doña Isabel Henríquez se había ido de España; porque en ella la Inquisición atormentaba luego y que ella se hallaba flaca y sin sujeto para resistir y que así se había ido y que dentro de breve tiempo no quedaría ningún portugués en España[8]. Nestes textos podemos reconstruír detalladamente o proceso de súa fuxida de España, que contou coa colaboración do comerciante portugués Simón de Fonseca Piña, especializado no arrendo de rendas de aduanas, como a renda das lás do reino de Castela[9], da que se aproveita Isabel Enriquez na súa fuxida. Estre mercador estaba casado en segundas nupcias con Blanca Enríquez, descoñecendo se está relacionada familiarmente con Isabel pero non resultaría estraño en absoluto e xustificaría que o seu cuñado garantise a súa saída de España, tanto no itinerario físico como na reserva de parte dos seus bens.

Isabel Enriquez pasou a Francia por Irún e na cidade de Bayonne é acollida pola comunidade hebrea; dende alí se despraza a Nápoles, onde reside a súa irmá Inés Enriquez, casada con Antonio Enriquez de Ribadeneira,  e tras unha estadía naquela cidade trasládase a Flandes, fixando a súa residencia en Amsterdam. Nesta cidade realizará o seu testamento o 30 de agosto de 1673 afirmando: Yo Graçia Senior, alias Doña Ysabel enriques viuda de Duarte Coronel Enriques, Y hija de Duarte dias Enriques y de Blanca Manuel (...) y que me vine por temores de la inquisicion[10]. Resulta pois que Isabel Enriquez en Amsterdam recupera a súa condición xudía e mesmo modifica o seu nome, como tantos outros cristiáns novos que lonxe da presión inquisitorial recuperar a súa fe xudía e modifican o seu nome, neste caso Gracia Senior en lugar de Isabel Enríquez. Curiosamente adopta o apelido “Senior”, que é o apelido hebreo da familia Coronel, como descendentes de Abraham Senior, como apuntamos anteriormente.

El testamento de Garcia Senior es notable ya desde el punto de vista lingüístico y literario con su característico empleo de un romance castellano intercalado de términos hebreos (mahamad, kahal, rosh-hopdesh, bet-ha-hayim, hazan, qadish) y portugueses (esnoga, aluguer). Al mismo tiempo que este documento hace alusión a variados aspectos de la vida social y religiosa de la comunidad judía donde fue redactado, la testadora menciona a un sinnúmero de parientes y relaciones, miembros de la importantes comunidades judías de Amsterdam, Venecia, Verona, Corfú, Alepo y otras. Los apelativos, mayoritariamente hebreos y portugueses, que identifican a estos hombres y mujeres, representan una página importante de la diáspora sefardita del siglo XVII. Entre ellos abundan los Aboab, Senior, Lumbroso, Drago, Belilhos, Abrabanel, Nazi, así como los Enriquez, Coronel, Fonseca, Méndez, Machorro, Bueno, Blandón, Gómez, Paz, Cardoso, entre otros.[11]

Gravado de Amsterdam, 1650

Unicamente polo relato, aquí resumido, desta traxectoria vital de Isabel Enríquez, logo Gracia Senior, da familia de orixe tudense dos Coronel, resultaría xustificada a súa difusión para o noso coñecemento pois ilustra o percorrido dunha familia “cristián nova” asentada en Tui e a súa bisbarra na segunda metade do século XVI. O seu progreso económico e social, nun contexto político favorable, pero tamén a insoportable presión social que leva a moitos deles a renunciar a súa condición xudaica ou a saír da Península na procura de lugares onde asentarse sen estar sometidos á persecución por causa da súa liñaxe e relixión.

Pero no traballo que citamos de Ignacio Chuecas figura unha nota que suscitou o meu interese: en este contexto se ha de consultar el artículo de Fernando Díaz Esteban[12], que sin duda se refiere a nuestra protagonista sin que el autor conozca ninguna de las fuentes aqui transcritas, pero que tiene el mérito de complementar una faceta relevante de Isabel Enríquez, a súa dedicación poética. Ábrese deste xeito un novo aspecto que enriquece extraordinariamente a biografía de Isabel Enriquez que analizaremos de seguido.

As noticias que posuímos sobre a dedicación literaria e artística de Isabel Enríquez temos de contextualizalas nas décadas centrais do século XVII, entre Madrid, que abandona en 1634, e Amsterdam onde morre en 1673. Como xa enunciamos anteriormente salienta o papel protagonista que xogan as comunidades de cristiáns novos de orixe portuguesa no reinado de Felipe III, especialmente no período de goberno do Conde-Duque de Olivares (1622-1643) que forma unha elite económica e social asentada na corte.

No referenciado traballo de Díaz Esteban, un dos máis reputados estudoso do xudaísmo hispánico, se sinala sobre Isabel Enríquez o seguinte:

El caso de Isabel Enríquez es uno más de estas mujeres que escribían poesías, que tenían trato amistoso y comercio intelectual con los literatos de su entorno, pero de la que solo tenemos unas dedicatorias, unos versos amables de otros poetas enalteciendo su bondad, inteligencia y belleza, y la fugaz aparición de algunos versos propios entre los laudatorios proemiales en la obra del amigo o conocido. No sabemos más, y ni siquiera figura en los repertorios bibliográficos importantes. Kayserling fue el primero en señalarla y tras él todos mantienen que una joven intelectual de Madrid que recibe una dedicatoria en 1634, según unos, 1632 o 1636, según otros, no antes de 1634 se va a Holanda y allí se hace judía pública y es citada por Miguel de Barrios y escribe una graciosa décima[13].

Unha das modas do momento son as chamadas “Academias”, xurdidas na Italia do Renacemento, e que se estenden por Europa, onde un grupo de eruditos se reúnen en torno a un mecenas que financia a súa actividade. No Madrid daqueles anos coñecemos a existencia de varios destes faladoiros ou reunións.

El impulso cultural renacentista fue continuado durante el siglo XVII y su segunda parte barroca. Continuaron las reuniones literarias en las casas de la alta aristocracia y la nobleza con dinero, y luego simplemente en las casas de los ricos aunque no fueran nobles (…) Siempre ha habido mujeres que han escrito, pero la novedad del siglo XVI que deseo resaltar es esta avidez por leer lo que escriben las mujeres en pie de igualdad con los hombres de que nos da testimonio probatorio Lilio Giraldo y Lodovico Dolce. Es el portillo por el que entrarán en el Parnaso muchas mujeres del mismo siglo XVI y sobre todo del XVII. Como es sabido, los miembros de las academias literarias tenían que componer poesías y discursos sobre temas prefijados, donde se procuraba hacer gala de ingenio y erudición[14]. Díaz Esteban documenta que Isabel Enríquez era muller asidua destas academias, posiblemente como anfitrioa e financiadora da súa actividade, dada a súa sólida posición económica.

"Excelencias de los hebreso" de Fernando (Isaac) Cardoso

Os datos concretos que coñecemos actualmente de Isabel Enríquez en relación ao ámbito cultural e literario son escasos pero altamente significativos. A ela dedícalle, un dos autores vinculados cos círculos culturais madrileños, Fernando (logo Isac) Cardoso en 1635 o seu Panegyrico y excelencias del color verde, symbolo de esperança, hyeroglyglifico de vitoria. Lamentablemente descoñecemos esta dedicatoria, realizada por un autor moi próximo as inquietudes xudaicas de Isabel Enríquez. Carmen Artigas sinala que Cardoso, prestixioso médico madrileño do século XVII, naceu en Troncoso - Portugal, onde se estableceran numerosas familias criptoxudías se mudó a Madrid alrededor de 1627, y allí cobró amistad con la familia de los Guzmanes y con numerosos cristianos nuevos. Perteneció a las academias literarias y al grupo poético de Lope de Vega. En estas academias se reunían poetas judíos, que luego dejarían España, como Isabel Henríquez, Antonio Enríquez Gómez y Miguel de Barrios. Seguramente Cardoso entraría en contacto con las personalidades importantes que vivían en Madrid, como Calderón, y Alarcón, entre otros. Su benefactor principal fue don Juan Alonso Enríquez de Cabrera, Almirante de Castilla. Según Caro Baroja por esos años debió sentir amargamente los problemas de sus hermanos de religión. Sin embargo, nada parecía indicar el Cardoso de los años futuros, ya que asistía a las celebraciones religiosas cristianas, participaba de la vida social de la nobleza madrileña, y era apreciadísimo por la misma en su vida profesional (..) A pesar de que Cardoso estaba fichado por la Inquisición desde 1634 debido al proceso de Bartolomé Febos, un prestigioso comerciante, que la Inquisición había detenido, Cardoso continuó viviendo en Madrid y ocupando cargos como médico de cámara de Felipe IV. Pero, en un momento dado, de manera imprevista, desapareció. Probablemente dejó España entre los años 1648 y 1650. Con toda seguridad estaría cansado de la dualidad espiritual o temería por su vida[15]. Asentado primeiro en Venecia e logo en Verona, cambia o seu nome por Isaac e asume integramente a súa condición xudía, compoñendo importantes obras, entre elas a afamada “Excelencias de los hebreos” (1679).

Unha segunda referencia literaria está nos versos que publica Isabel Enríquez como proemio a unha obra de Miguel Silveira, Parténope Ovante.  Trátase dunha composición laudatoria realizada co gallo da viax que 1636 emprende o duque de Medina de las Torres  rumbo a Nápoles para desposar cunha aristócrata napolitana e asumir o cargo de virrei daquela cidade. No séquito participaba o médico e poeta Miguel de Silveira que emprende a composición dun panexírico: Parténope Ovante. Esta pieza encomiástica aparece estructurada en cincuenta octavas reales y fue impresa por Egidio Longo, el tipógrafo predilecto del virreinato, hacia 1639. Hasta su reciente exhumación, en 2007, por el crítico Manuel Trello, la obra había quedado sepultada en el olvido más completo, tal y como han apuntado los numerosos críticos que, desde el siglo XVII hasta nuestros días, se han ocupado de estudiar la producción poética de Silveira[16].

 Miguel Silveira,  Parténope ovante. Poema del doctor Silveira al excelentísimo Señor Conde Duque .  Felipe. IV munificentia . Nápoles: Por Egidio Longo estampador regio, [sa], 1639

Miguel de Silveira nació en la localidad portuguesa de Celorico da Beira en una fecha que podemos suponer cercana a 1580, Silveira estudió filosofía, jurisprudencia, medicina y matemáticas en Coimbra y Salamanca. Posteriormente, en 1608, se trasladó a Madrid, ciudad en la que residiría, según sus propias palabras, alrededor de veinte años, y en la que ejercería la medicina y la docencia en los círculos cortesanos, especialmente en la Academia de Matemáticas fundada por Felipe II. Además de en los círculos científicos, pronto Silveira ganó una cierta popularidad en los literarios como autor de talento; Cervantes lo menciona en su Viaje del Parnaso

La más que probable ascendencia conversa de Silveira, circunstancia compartida por muchos de los portugueses acomodados que residían en la Villa y Corte, habría sido el detonante de la decisión de abandonar la ciudad donde había forjado su prestigio y su posición social. Al temor de sufrir la persecución del tribunal eclesiástico acaso pudo añadirse la perspectiva de gozar de la protección de Medina de las Torres en su viaje para gobernar Nápoles, al que acompaña en 1636[17].

Este Silveira fora acusado en 1635 de “marrano” ou criptoxudeu sendo procesado pola Inquisición e torturado ata  en dúas ocasións  pero nunca chegou a ser condenado. Os investigadores supoñen que ficou en Nápoles onde morreu sen retornar a España. Consérvanse algúns poemas (aínda que se lle atribúe unha ampla produción de lírica amorosa) e tres obras principais: un longo poema heroico “Macabeo” e dous poemas en oitavas: “Parténope Ovante” y “El Sol Vencido”, todas editadas na corte napolitana.

A obra “Parténope Ovante” comeza cunha breve dedicatoria ao duque de Medina de las Torres asinada polo “humilde criado de vuestra excelencia, el doctor Miguel Silvera”. Figurando de seguido un soneto con este encabezamento: “De Doña Isabel Henríquez al doctor Miguel de Silvera”.

El soneto laudatorio que precede a las cincuenta octavas reales de Parténope Ovante tampoco carece de interés, principalmente por la identidad de su autora, Isabel Henríquez, que los críticos han ubicado en los círculos literarios judaizantes próximos a autores como el propio Silveira o Isaac Cardoso. El poema abunda en elogios dirigidos a Silveira en un estilo, como veremos, cercano al del propio autor, con generosos símiles mitológicos y augurios de fama y gloria literaria[18]:

 

Príncipe del Parnaso, que de Apolo

los números cifraste en breve suma,

el Fénix sólo te prestó su pluma,

porque quedes al mundo ejemplo solo.

 

A tu nombre levanta Mauseolo la fama,

a quien el tiempo no consuma,

y porque el eco en glorias se resuma

con cálamo de luz lo escribe el Polo.

 

Tú dedicas la palma merecida

a Parténope Ovante, que retrata

en sí la eternidad, que le previenes.

 

Ella planta en su seno agradecida,

otro nuevo laurel, no Dafne ingrata,

para tejer coronas a tus sienes.

 

Para avanzar na investigación sobre a figura de Isabel Enríquez, recollemos unha longa cita da investigadora Mercedes Blanco [19] nun estudio sobre a obra “Macabeo” de Silveira:  la Philosophia libera (1673) de Isaac Cardoso ha sido leída por algunos espíritus curiosos y admirablemente estudiada por el biógrafo de Cardoso, Yosef Hayim Yerushalmi. He aquí la anécdota sobre Silveira que anda perdida en sus páginas, citada en latín por Yerushalmi y de la que propongo una traducción. Se halla en medio de una discusión sobre el dudoso valor de la astrología:

‘Tuve como amigos dos destacados astrólogos. Uno era Silveira a quien conocí en Madrid como matemático regio y poeta de gran renombre; fue él quien compuso el poema de los Macabeos en versos españoles y estilo grandíloco. Nos hallábamos un día en casa de cierta dama portuguesa bellísima, de opulenta fortuna, amiga de las letras, y muy versada en materias retóricas y poéticas. Echó de menos una perrita, por la que tenía gran afecto. Al ver lo mal que llevaba esta pérdida, pedimos a Silveira que anotara las posiciones de las estrellas y alzase el mapa del cielo a la hora en que la perrita había sido robada. Él se apresuró a complacer a la mujer a la que amaba con pasión ardiente y platónica y a la que alababa en innumerables poesías. Habiendo contemplado las estrellas, trazado el tema astrológico, volvió jubiloso y dando por seguro que el animal se encontraba en alguna casa de la vecindad.

Retrato de Miguel de Silveira por Nicolas Perrey, ilustración de El Macabeo, Nápoles, por Egidio Longo, 1638.

La noticia dada por el galante astrólogo se reveló, naturalmente, falsa. El tono entre irónico y cariñoso de la anécdota incita a imaginar que el autor de El Macabeo era una figura estrafalaria y simpáticamente quijotesca, e incluso que Cardoso pudo ser su rival afortunado en los amores con la dama. Aunque no vayamos tan lejos, este breve cuadro novelesco invita a pesquisas sobre la identidad de esa diva de las tertulias madrileñas del Barroco, la Laura de nuestro Silveira. Yerushalmi imagina que pudo tratarse de la portuguesa Isabel Henríquez, que firma un soneto liminar en Parténope ovante, uno de los dos panegíricos de Silveira que salieron de las prensas napolitanas de Egidio Longo en 1639. Que la dama anónima de la perrita fuese la autora del soneto no pasa sin embargo de poética adivinanza. Creemos en cambio probable que haya que identificar a esta última con esa Isabel Henríquez que fue «célebre en las Academias de Madrid por su raro ingenio», según escribió Miguel de Barrios en Amsterdam casi medio siglo después[20]. Emigró esta dama al parecer en 1635 a Amsterdam donde se declaró judía, lo que no impidió que se imprimiera su soneto en Nápoles en 1639:

En la época a la que se refiere la historieta del astrólogo enamorado y de la dama con su perrita, Fernando (Isaac) Cardoso, treinta años más joven que Silveira, como él procedente de la Beira portuguesa, no había emigrado todavía a Italia donde se convertiría en uno de los notables más respetados del ghetto de Vicenza. Por entonces se llamaba Fernando Cardoso, era madrileño, autor de opúsculos de filosofía natural y de un elogio fúnebre de Lope de Vega, impreso poco después de la muerte del Fénix. Su Panegírico y excelencias del color verde, dedicado a Isabel Henríquez, fue impreso en Madrid en 1635, poco antes de que el autor emigrara al Veneto donde, declarándose judío, puso al servicio de sus correligionarios y de la defensa de la ortodoxia rabínica sus competencias de médico y de escritor.

Tal vez pueda reconocerse la figura de la amada de Silveira, reducida a quintaesencia, en una de las bellezas fatales de El Macabeo, una de las más discretas, la ninfa Elisa, amada locamente por Silvano, que asoma en el libro XIV (oct. 105118), en un episodio imitado de la Ilha dos amores o Ilha namorada de Camõens (Os Lusíadas, IXX). El nombre de Silvano apunta hacia Silveira y el de Elisa, como en el caso famoso de la égloga primera de Garcilaso, a Isabel, lo cual evidentemente da alas a la conjetura de que la amada del poeta, la dama de la perrita, fuese Isabel Henriquez, como sospecha Yerushalmi. Lo curioso es que no se ha encontrado absolutamente nada de la poesía amorosa de nuestro autor, que la anécdota de Cardoso supone abundante. En El Macabeo, el breve episodio de los amores de Silvano y de la ninfa flechera, largo tiempo inexorable y finalmente piadosa, está totalmente desligado de la intriga épica, lo que permite sospechar en él un injerto de carácter personal, con un sesgo autobiográfico similar al de varias églogas de Lope de Vega compuestas en sus últimos años, que fueron también los últimos años madrileños de Silveira (…). No sería descabellado presumir que el tal cuento de Silvano y Elisa es un fragmento recuperado y reelaborado de ese ciclo de incontables poesías dedicadas a una mujer, posiblemente Isabel Henríquez u otra dama de similares prendas, bella y rica, portuguesa y madrileña, culta y tal vez judía, a la que amaba Silveira con amor ardiente y, según su amigo Cardoso, platónico. En la imagen a plena página que ilustra el libro XIV, las dos figuras adquieren cierto protagonismo por el hecho de que se indiquen sus nombres[21].

Miguel Silveira, El Macabeo Poema heroico, Nápoles Egidio Longo, 1638, ilustración del canto XIV detalle,
ejemplar de la Bayerische Biblioteca

Este episodio e as conxecturas literarias recollidas amosan de xeito evidente as importantes relacións sociais que tiña Isabel Enríquez e súa influencia nos círculos literarios madrileños, cortesáns poderíamos dicir. Un amplo coñecemento público que explica a estratexia desenvolvida para a súa saída de España.

Fernando Días Esteban sinala que Isabel Enríquez emigró a Holanda (o estado actual do noso coñecemento nos permite afirmar que fuxiu de España en 1654) que en beneficio propio acogía a cuantos allí buscaban una segunda patria, sin distinción de ideas religiosas. Fijó su residencia en Amsterdam, donde existía una floreciente colonía sefardí, y abrazó abiertamente el judaísmo. Estos datos nos lo da su amigo Miguel de Barrios, quien además le envía las “Academias Morales de las Musas” de su posible pariente Antonio Enríquez Gómes[22]. Esta obra é unha recompilación de poemas, de tema amorosos, morais e bíblicos xunto a catro obras dramáticas editada en Bórdeos en 1642, con catro reediccións no mesmo século. Barrios acompaña o agasallo cunha décima coa acotación de “Hermosura sabia”:

A Doña Isabel Enríquez embiandole el libro

de Academias Morales

Este libros ostenta tales

Academias diferentes

que con ramos de prudentes

demuestran que son Morales:

lee con labios do corales

lo que será tornasol

de tu animado arrebol

si fragancia y luz arrojas

como clavel en sus hojas

y en su líneas como Sol.

 

Unha nova cita aportada por Díaz Esteban localiza a Isabel Enriquez en 1668 en Amsterdam mantendo correspondencia cos seus amigos das academias madrileñas, todos xa coa identidade xudía recuperada: Yerushalmi aporta un dato sobre Isabel Enriquez que antes no había sido utiilizado: en la polémica sobre el falso mesías Sabbatay Sebi que enfrentó epistolarmente a los hermanos Cardoso, Abraham, partidario, en Trípolo, e Isaac (Fernando), enemigo, en Verona; en 1668 Abraham acusa a Isaac de haber escrito una carta a Amsterdam a Isabel Enriquez en la que le desacredita como religioso por que cuando vivía en Madrid “tocaba la guitarra, cantaba villancicos y componía comedias[23].

Conservamos outra décima supostamente dedicada a Isabel Enríquez que recolle tamén Miguel de Barrios, na súa obra sobre os escritores xudeus españois en Amsterdam[24], que figura no libro “Oculta Philosophhi” do Padre Nieremberg (cunha primeira edición en Madrid en 1633) onde dedica varios capítulos ao mal de ollo e aos efectos benéficos do acibeche como pedra contra esa superstición:

A la misma Señora pidiendole una higa de

azabache contra el aojo

Puede mi sobriono aojar

quien le hace más cariño

por ser gran veneno a un niño

la vehemencia del mirar:

ha dexado de mamar

con tan penosa fatiga

que â suplicaros me obliga,

impydais su mal tirano:

y pues que està en vuestra mano

dadle siquiera una higa[25]

Diversos autores deducen deste poema que Isabel Enriquez tiña certa dedicación como subministradora destes amuletos pola tradicional superstición que rodea aos hispanos, unha especie de curandeira, unha afirmación contida nos traballos dun dos primeiros estudosos do mundo xudeu como é Meyer Kayserling, historiador e rabino alemán do século XIX. Pero é unha afirmación que carece doutra base que esta poemiña[26].

Romeyn de hooghe: Inauguración de la Sinagoga portuguesa de Amsterdam

De nova a obra de Miguel (David Levi) Barrios nos proporciona o segundo poema coñecido de Isabel Enriquez: Doña Isabel Henriques, célebre en las Academias de Madrid por su raro ingenio, vino al judaismo Amstelodamo, donde dexó entre sus obras poéticas esta décima hecha al Jaxam Ishac Aboab en ocasión de haver nacido en su casa un huevo grandísimo con una corona por cabeza, mal interpretada de algunos:

Este asombro, este protento,

Que engañosa fantasía

Basilico o Aspid cría

Yerro es del entendimiento:

Pues si bien se mira atento,

La divina Providencia

Premiando está tu elocuencia

En este Monstruo que ves,

Lo grande tu virtud es,

Y la corona tu ciencia.

Para Fernando Díaz, a quen seguimos neste traballo,  la poesía es ingeniosa y está bien escrita y cabe suponer que compusiera otros versos líricos o espirituales, no solamente anecdóticos. Lo que escribía lo iría guardando en su casa y por eso Barrios solamente dice “entre sus obras poéticas”. De aqui algunos han inferido que tenía un “libro” manuscrito. El tono de las palabras de Barrios, “dexó” parece indicar que hacia 1684, cuando escribe su “Relación”, Isabel Enríquez ya había muerto[27], feito que sabemos polo seu testamento sucedeu en decembro de 1673, pois o día 27 dese mes foi aberto este testamento. Un dos testemuñas deste acto é o propio haham, sabio ou rabino, Isacq Aboab, posiblemente ligado por vínculos familiares a Isabel Enríquez, pois deixa como herdeiro dos seus bens ao seu sobriño Manuel Aboab, hijo de mi hermano Manuel Enriquez.

En definitiva, conservamos diversas mencións documentais que acreditan a traxectoria literaria de Isabel Enríquez, tanto como autora dalgúns poemas como animadora de diversos faladoiros, “academias”, durante a súa estadía en Madrid. Como sinala Díaz Esteban: aunque conservamos otros nombres de mujeres, que se distinguieron en las letras en este tiempo, Isabel Enríquez e Isabel Correa, traductora del “Pastor Fido” de Guarini, se alzan entre todas ellas; otorgánoles fama similar, Besso las llama “importantes poetisas, graduadas en academias”, antes de emigrar a Holanda. Y la Biblioteca Esp.-Port.-Jud. Afirma que deben su fama a su “raro ingenio”.

Como conclusión, debemos resaltar dous aspectos. Por unha banda, unha capacidade académica ou literaria como a que conceden os seus contemporáneos a Isabel Enríquez non xorde unicamente da súas aptitudes persoais testemuña tamén un contexto social, no seu caso os cristiáns novos de orixe portuguesa que residen na corte madrileña na primeira metade do século XVII, que xunto a súa capacidade económica e prestixio social acreditan tamén un nivel cultural que frutifica en personalidades como Isabel Enríquez, ou como o seu fillastro, Francisco Coronel avogado de sólida formación. Un grupo social que nun século acadou unha elevada posición económica, social e, como vemos neste caso, tamén cultural.

Unha segunda conclusión, en paralelo á anterior, é que “curiosamente” Isabel Enríquez cando adopta un nome xudeu ao establecerse en Amsterdan é de Gracia Senior, recuperando o nome histórica da familia do seu marido, Duarte Antonio Coronel, descendente de Abraham Senior, lexitimado polos Reis Católicos como Fernando Pérez Coronel. Péchase así un círculo histórico de escasamente dous séculos.

Do ano 1541 é a primeira referencia documental dos Coronel no territorio tudense, en concreto Francisco Coronel, o vello, en Salvaterra. Resulta impresionante como en varias décadas esta liñaxe acada unha excepcional posición económica e social, gracias a súa práctica endogámica. Expresión deste poderío social é a figura de Isabel Enríquez / Gracia Senior que testemuña esta condición co seu papel no ámbito cultural nas academias literarias madrileñas e que logo continúa en terras de Amsterdam.

Isabel Enríquez / Gracia Senior, da liñaxe dos Coronel tudenses que ela reivindica ao adoptar o seu nome xudeu, é unha das principais poetas hispano-sefardí que coñecemos do século XVII da que escasamente albiscamos a súa traxectoria pero que recuperamos para o acervo histórico da nosa cidade.




[1][1] Recollemos os datos aportados en Rodríguez y Fernández-Broullón, Rafael: “A propósito de hidalgos y conversos: la estirpe de los Coronel en Galicia. Casas, mayorazgos y líneas familiares (siglos XVI-XX)” en Anales de la Real Academia Matritense de Heráldica y Genealogía, Nº. 23, 2020, págs. 65-118, así como outras referencias en Suso Vila (2013).

[2] Os interesados poden acceder a este amplo abano de datos nas obras citadas na nota anterior.

[3] Rodriguez y Fernández-Broullon, R. (2020), p. 75

[4] Sinalar para incidir nas características que definen a estes grupos como este Francisco Coronel casa con Ana Enriquez, irmá da súa madrasta, nesta liña endogámica que garante os patrimonios neste grupo social moi cohesionado. Sufrió, como tantos otros miembros de su familia, el acoso del Santo Oficio y en su caso de una manera especialmente virulenta dada su posición social y significación. En 1595 y de manera subrepticia abandonó Madrid camino de Lisboa, donde embarcó con su familia y su suegro, llevando consigo los huesos exhumados de uno de sus hijos sepultado en una iglesia de Valladolid, su destino fue Corfú. En Rodríguez y Fernández-Broullón, R. (2020), pp. 92-93. Ver tamén Vila, Suso (2023), p. 94.

[5] Antón Martín é o primeiro sucesor de San Juan de Dios e fundador da súa Orde Hospitalaria.

[6] Rodríguez y Fernández-Broullón, R. (2020), p. 94.

[7] Chuecas Saldías, Ignacio: “Testamentos de judaizantes hispano-portugueses  (1587-1673)” , Revista de Fontes, n° 8 (São Paulo, 2018), pp. 7-32.

[8] Chuecas Saldias, I: (2018), p. 28.

[9] Ver biografía de Simón de Fonseca Piña en Historia Hispánica:  https://historia-hispanica.rah.es/biografias/17603-simon-de-fonseca-pina

[10] Chuecas Saldías, Ignacio (2018): op. Cit. p. 12-13.

[11] Chuecas Saldias, Ignacio (2018), Op. Cit. p. 11.

[12] Diaz Esteban, Fernando (1999): “La poetisa entre los literatos. El ejemplo de Isabel Enriquez entre los judaizantes del siglo XVII” en: Monika Bosse, Barbara Potthast e André Stoll (eds.): La creatividad femenina en el mundo barroco hispánico: María Zayas, Isabel Rebeca Correa, Sor Juana Inés de la Cruz. Volumen II. Kassel, Edition Reichenberger, 1999, pp. 413-437

[13] Díaz Esteban, Fernando (1999): Op. Cit.

[14] Díaz Esteban, Fernando (1999): Op. Cit.

[15] En  YSHAC (Fernando) Cardoso María del Carmen Artigas: https://revistamaguenescudo.wordpress.com/yshac-fernando-cardoso/

[16] En Primo Cano, Carlos (2018): Miguel de Silveira, Parténope Ovante (1639) Edición e introducción de Carlos Primo Cano. Biblioteca Digital del Proyecto de Investigación FFI2015-63554-P: Las artes del elogio: poesía, retórica e historia en los panegíricos hispanos. Consulta en www.panegíricos.com  

[17] Primo Cano, Carlos (2018): Op. Cit.

[18] Primo Cano, Carlos (2018): Op. Cit.

[19] Mercedes Blanco, «La cultura ibérica del exilio marrano: Góngora y Camões en El Macabeo de Miguel Silveira», e-Spania [En ligne], 27 | juin 2017, mis en ligne le 12 juin 2017] URL : http://journals.openedition.org/e-spania/26683 ; DOI : https://doi.org/10.4000/e-spania.26683

[20] Miguel de Barrios tamén instalado en Amsterdam onde adoptou o nome de Daniel Leví de Barrios. A obra citada é Relación de los poetas y escritores españoles de la nación judaica amstelodana, Amsterdam: s.n., 1682, fol. D4v. Citado por Harm den Boer, La literatura sefardí de Amsterdam, Alcalá: Instituto internacional de Estudios Sefardíes y Andalusíes, Universidad de Alcalá, 1995, p. 140.

[21] Este amor, platónico de Siilveira por Isabel Enriquez e a cita de Cardoso tamén figura nos traballos xa citados de Fernando Díaz Esteban (1999)

[22] Díaz Esteban, Fernando (2008): Op. Cit.

[23] Díaz Esteban, Fernando (2008): Op. Cit.

[24] Relación de los poetas y escritores españoles de la nación judáica amstelodana, Ámsterdam, s. i., 1683, lamentablemente non foi posible acceder a esta obra ao non estar dixitalizada, pois de seguro que ao falar de Isabel Enriquez completará os datos que imos recollendo neste traballo.

[25] Díaz Esteban, Fernando (2008): Op. Cit.

[26] Ver tamén en Cabezas Alguacil, Concepción (1962): “Superstición y poesía en Isabel Enríquez, dama sefardí del siglo XVII)” en Miscelánea de estudios árabes y hebraicos. Sección de hebreo, Nº 11, 1962, págs. 105-112.

[27] Díaz Esteban, Fernando (1999

): Op. Cit. No seu estudo fala da posibilidade da existencia de dúas Isabel Enriquez, ambas con algunha década de diferencia, aínda que acababa desbotando esa hipótese que agora coa edición do testamento de Isabel Enriquez / Gracia Senior ratificamos.

Comentarios

Entradas populares de este blog

A fábrica de galletas "La Peninsular"

Temos sinalado neste blog en diversas oportunidades o descoñecemento que posuimos da historia contemporánea de Tui fronte a outros períodos históricos moito mais investigados que a nosa historia mais recente. Aspectos como a vida política tudense na primeira metade do século XX seguen esperando un achegamento como tamén os procesos e dinámicas socias desenvolvidos no noso territorio. Hoxe ofrecemos en Tudensia un post sobre a fábrica de galletas “La Penínsular” que abrangue case medio século da vida económica tudense. Achegamos a información ofrecida polo profesor de historia económica da Universidade de Santiago de Compostela, Angel Ignacio Fernández González, no seu blog “Galicia Agraria” nun documentado post sobre a industria de galletas en Galicia nos principios do século XX. Aportamos a rica e moi completa información que achega profesor Fernández algunha pequena referencia da nosa autoria colocadas como notas. http://galiciaagraria.blogspot.com.es/2012/03/gall...

Bo Nadal cun texto de Manuel Lago González: “Noite Boa” (1892)

Felicitamos hoxe aos seguidores de Tudensia estas festas do Nadal recuperando un breve texto, non o chamaría nin relato, sobre como se celebraba a Noiteboa nas aldeas de Tui nas últimas décadas do século XIX, nun momento en que os labregos galegos vivían nunha economía de subsistencia e nunhas moi duras condicións de vida. Anxo no capitel do arco triunfal da igrexa de San Domingos de Tui, sec. XV Trátase dun texto de Manuel Lago González publicado o 24 de decembro de 1892 no xornal tudense “La Integridad”. Daquela Manuel Lago era un presbítero que formaba parte do claustro de profesores do Seminario tudense e que tiña unha activa participación como xornalista e na vida social en Tui. Ao xornalismo entregouse Lago con verdadeira ardentía e a tarefa que se impuxo foi querer incorporar a defensa das tradicións e os intereses de Galicia ao ideario católico de signo integrista (oposto radicalmente ao liberalismo). Este texto, que non foi publicado posteriormente a súa edición en “La Int...

Os santos da procesión de san Telmo

En diversas oportunidades varios seguidores deste blog nos teñen suxerido elaborar un post que aborde á procesión de San Telmo e nomeadamente as imaxes que participan na mesma, unha tradición non tan antiga pero plenamente consolidada como unha das referencias do patrimonio inmaterial da nosa cidade. No último post publicado en “Tudensia” hai uns días ao falar da “barca” de San Telmo recollíamos unha notas breves sobre as procesións que se celebraban en Tui para honrar ao noso patrón san Telmo que reproducimos para contextualizar o contido deste posto aínda co risco de reiteración: As celebracións litúrxicas na festividade de san Telmo chegan ata a metade do século XX centradas no culto catedralicio: vésperas solemnes no día anterior, misas á primeira hora na igrexa de San Telmo, procesión das reliquias e a continuación Misa Pontifical como música e sermón solemne, para rematar á tarde coas Vésperas e a continuación a exposición pública das reliquias de San Telmo e doutros santos c...