A actual pandemia debida
ao coronavirus é oportunidade para lembrar antecedentes históricos de pestes e
andazos na fronteira entre Valença e Tui, daquela era o temor ao cólera (cólera-morbus)
que periodicamente afectaba as poboacións de moitos países ocasionando
importantes mortandades. Xa recollemos en Tudensia algunhas referencias a episodios
pestíferos ( ver: http://tudensia.blogspot.com/2020/03/as-pestes-en-tui.html
ou hai xa varios anos: ( ver: http://tudensia.blogspot.com/2009/01/peste-e-fame-en-tuipor-juan-miguel.html
)
Estación sanitaria fronteiriza de Tui, 1918 - Foto: Gonzalo Gutierrez
Outros episodios deste
combate periódico contras o cólera tiveron lugar entre os anos 1844 a 1849 en
que existe unha epidemia que percorre toda Europa e chega tamén aos nosos
territorios. Tamén hai constancia de mortes en Valença nos anos 1853 e 1854,
ordenándose a creación dunha Comisión de Hixiene Pública en abril de 1854 que
se reuniría diariamente para avaliar a situación e as medidas a adoptar.
O historiador valenciano
Manuel Augusto Antunes Pinto Neves no seu libro “Valença da fundaçao á
eurocidade” recolle os seguintes datos: No día 21 de abril de 1854,
acordou a Comissao os seguintes pontos: 1. Que as mercadorias importadas do
País vizinho para o Cais desta Vila serao embarcadas ata o meio do río e dali
baldeadas, ou passadas, para outro barco, e nele transportadas, e somente neste
caso lle será permitida a introduçao (...) em 28 de setembro, dado que voltara
a ameaça desta epidemia, e por ordem da Direcçao-Geral de Saúde, foi instalado
un lazareto no lugar do Cais, devido á grande afluencia de possiveis
infectados. De registar que em 3 de outubro já existiam 73 quarentenarios. Na
verdade, a 17 de outubro como consta nos arquivos da Administraçao do Concelho “foi
tal a afluencia de passageiros de primeira classe hoje no Lazareto que nao havia
acomodaçao possivel e razoável. De acordo como o Director forom vinte para o
Hotel do Cais” (...) Na margem esquerda do río, próximo aos locais onde se
verificava a passagem das barcas. Foram colocadas doze barracas de colmo para
albergar os militares do Destacamento de Administraçao de Saúde Militar,
formando o “cordao sanitário”, que se estendia desde S. Pedro da Torre ata Friestas,
e tinha como obxectivo o controle dos barcos portugueses”.
No caso tudense Suso
Vila comenta: En 1885 la epidemia de cólera que afecta a España también
tendrá consecuencias en Tui y Valença. Este episodio epidémico sería coetáneo
de la construcción del ferrocarril y el Puente Internacional sobre el Miño. Las
medidas para evitar el contagio y la propagación de la enfermedad entre ambos
países no sólo se quedarían en las habituales de cuarentena, la construcción
del puente establecería medidas restrictivas como la separación de los trabajadores
portugueses y españoles. Las medidas sanitarias en la frontera, con los
recurrentes brotes epidémicos, provocaban un gran malestar no sólo a los
viajeros, también al comercio de Tui y Valença. El exceso de celo en el
cumplimiento del cordón sanitario y los abusos eran motivos habituales de
tensión social entre las dos poblaciones, sobre todo cuando tales prácticas
sanitarias se veían como ineficaces. Este motivo serviría de inspiración para
burlarse de las condiciones y métodos empleados a través de comedias, como la
que realizarían los oficiales del regimiento de Infantería nº 8 de Valença en
1857 al representar en el teatro la comedia en un acto “Cólera Morbus”. El
escarnio del cordón sanitario dejaría en la memoria popular de Tui obras
satíricas que alimentaban algunos momentos de tensión social a un lado y otro
de la frontera.
Tamén no lado tudense
foi construído un pavillón de desinfección para realizar no mesmo os tratamento
profilácticos precisos de prevención dos viaxeiros que cruzaban o río Miño na
barca de pasaxe e logo a ponte internacional. Un pavillón que chegou ata a
segunda ou terceira décadas do pasado século.
Sempre o humor foi unha
eficaz ferramenta fronte ao medo e a sociedade buscará desdramatizar estas situacións
de perigo público. Así o 18 de xaneiro de 1885 se estea en Vigo no Teatro-Circo
Tamberlick unha obriña de teatro, un apropósito titulado “El Lazareto de
Valença” con letra de Hipólito León e música do tudense Prudencio Piñeiro, que
voltou representarse de novo en Pontevedra o 2 de febreiro. A peza foi editada
co seguinte título “El Lazareto de Valença. Apropósito cómico-lírico hispano-portugués”
pola Tipografía de Lema e Hijos, na rúa do Príncipe 21 da cidade olívica. A
función realizada en Vigo é con caracter benefico para recadar cartos para as
familias dos trece naúfragos vigueses do barco “Victoria”.
Esta peziña teatral que
podemos consultar online en Galiciana (http://biblioteca.galiciana.gal/es/consulta/registro.do?id=8134
) ou tamén no blog tudense Ferruxadas onde figura transcrita polo noso amigo
Javier Rodríguez Vázquez (https://ferruxo.blogspot.com/2016/06/el-lazareto-de-valenca.html
). É unha obra satírica sobre as medidas de control establecidas en Valença no
lazareto instalado ao efecto para que os viaxeiros puidesen ser desintoxicados
(“fumegados”) e pasasen a corentena establecida. A obra realizada en ton
humorístico, case burlón, adoita todos os estereotipos sobre os portugueses (Aquí
acabouse o mundo e comenza Portugal) na procura da risa fácil dos
espectadores sen deixar de ser unha crítica ás medidas adoptadas e as
incomodidades que elas implican. Pola súa banda similares personaxes por parte
española: andaluza, asturianos... cos seus “dejes” e acentos para remarcar o
aspecto cómico das escenas.
Os autores eran ben
coñecidos no Vigo daquel tempo. Hipólito León foi redactor de Faro de Vigo desde
os primeiros tempos deste xornal e secretario da Casa de Caridad de Vigo,
faleceu en 1912. Prudencio Piñeiro foi un acreditado músico, compositor,
profesor, etc.; residiu en Vigo ata 1910 e noutras localidades galegas e tamén
en Portugal onde acadou tamén recoñecemento;
entre as súas obras destacan “Que ten o mozo” e “¡Como chove miudiño!”, con
letra de Rosalía de Castro, faleceu en 1920 en Ferrol. Aínda que nalgunha
publicación Prudencio Piñeiro é considerado tudense non atopei referencia
algunha ao respecto e, dada a traxectoria do músico e compositor, estaría máis
que acreditada a súa condición como tudense.
En setembro de 1931
esta peza é representada no Teatro Principal tudense, asi se recolle no xornal El
Pueblo Gallego de 20 de setembro. Descoñecemos a razón da recuperar esta obra
logo de case medio século. A función está organizada pola Agrupación Artística
Tudense e na que tamén se representará outra peza, “Tocino del cielo” de Emilio
Mario y Domingo Santoval.: “La bien timbrada voz de que están dotadas las
bellas señoritas Consuelo Castillo y Conchita Costas que desempeñan en el “Lazareto
de Valença” los papeles de Margarita y Sofía respectivamente, sería suficiente
por si solo para asegurar el triunfo de la velada, y si unimos a esto que
nuestro buen amigo el festivo Cesar Bouzas, es el encargado de encarnar el
papel de Sargento Peixoto, por adelantado se puede dar por seguro un apoteósico
triunfo”.
A representación tivo
lugar no Teatro Principal o 24 de setembro cun gran éxito: En resumen, una
gran jornada para la naciente agrupación deseando que el entusiasmo que ahora
les domina no decaiga (...) Un aplauso para la orquesta compuesta en su mayor
parte por jovencitos de la localidad que
dieron a la obra su realce correspondiente y dejaron oir en los entreactos
bonitas piezas musicales.
Pero o éxito desta
actuación foi a pegada que deixou na memoria colectiva tudense. Todos temos
escoitado algunha vez na conversa familiar algunha mención a esta obriña de
teatro ou o “bicho” e a canción con que comeza esta obra que foi transmitida en
numerosos fogares ás novas xeracións.
Rosendo Bugarín no seu
interesante libro sobre “La gripe de 1918 en Tui” documenta esta memoria local
da obra “El Lazareto de Valença”: Dicha representación forma parte ya del
subconsciente colectivo de los tudenses. Recuerdo la multitud de veces que mis
tías abuelas, Pepita y Damiana, me contaron en acontecimiento. También recuerdo
escuchar entonar la canción principal a mucha gente de Tui como por ejemplo
Angelita y Daniel Alonso, a Elías Torres, a Pili Cendón... A su estreno
invitaron a las autoridades de Valença do Minho y durante su puesta en escena
se levantaron y abandonaron el teatro, lo que estuvo a punto de provocar un conflicto
diplomático internacional. Lamentablemente, cuando quise informarme oralmente
de este evento, mis esfuerzos fueron infructuosos. Todos los que participaron
en él o habían fallecido o estabam muy mayores para recordarlo. Según parece
Carlos Pérez “Melenas” formaba parte del coro de guardinhas y el papel de
Sarxento Peixoto lo interpretaba César Bouzas. Con la última protagonista que
hablé fue con Conchita, la viuda de Meis, pero no fue capaz de darme ninguna
información relevante”, e publica sendas fotografías das protagonistas
femininas Consuelo Castillo e Conchita Costas.
Reproducimos de seguido
a letras desta canción, coa que se abre a representación, e que acadou tanta
sona na nosa cidade que aínda hoxe é lembrada e cantada, sempre dende o afecto
aos nosos irmáns valencianos. Aínda hai escasos meses nunha agradable xuntanza
con Carlota e Darío Álvarez Basso cantaban esta canción que aprenderon de nenos
nas festas familiares dos Álvarez Blázquez.
Sargento
Peixoto:
Muito
olho co microbio
que nao
venha para cá,
façan fogo
a quen procure
o cordao
atravesar.
Soldados:
Ben
está, ben está:
ca o
bicho nao vendrá
Peixoto:
Cara o
Minho ponhan todos,
fique feito
xa o cordao
que si
o bicho cá se mete
come a
gente da naçao.
Soldados:
Ben
está, ben está:
ca o
bicho nao vendrá.
Cara o
Minho, cara fera!
Um,
dois, tres. (andando)
Nestes
corpos há coragem
Portuguez!
E si ven
o tal microbio
Catapum!
(apuntando)
Faceremos
todos fogo
Pan!,
pin! pum! (disparando)
Postada: Feliz 25 de abril aos nosos lectores de Portugal!
Comentarios
Publicar un comentario