O cónsul tudense, Teodoro Varela y Gil, e os sefardís de Salónica

A historia da presenza en Tui dunha pequena comunidade xudía na Idade Media, ata o Decreto de expulsión de 1492, e posteriormente a comunidade de conversos e xudaizantes, se ten integrado nas últimas décadas na memoria colectiva tudense. Os traballos de investigación iniciados por Ernesto Iglesias Almeida e logo continuados por Gloria de Antonio Rubio, Jesús Casás Otero e culminados por Suso Vila cunha ampla investigación ao respecto, a celebración das Xornadas da Cultura Xudía dende o ano 2006 e a recente integración da nosa cidade na Red de Juderias de España, son etapas neste proceso de recuperación do patrimonio xudeu en Tui.

Dous fitos e un nome remarcan esta memoria. Por unha banda, a colección de Sambenitos da Catedral, conservados no Museo Diocesano. Unhas pezas excepcionais sen parangón en ningún outro lugar e que reclaman unha mellora da súas actuais condicións de exhibición nun Museo pechado dende hai mais dunha década (so aberto para visitas guiadas no verán pasado por iniciativa do Concello tudense), expostos nun espazo onde carecen dunha contextualización axeitada para tan significativas pezas  e, finalmente, unha colección agora infelizmente alterada ao expoñer, completamente descontextualizados, catros destes lenzos no Museo Catedralicio sendo substituídos por réplicas no Museo Diocesano. No claustro catedralicio temos a outra peza excepcional: a menorah gravada no granito nunha das cruxías deste claustro fronte á sala capitular románica. E finalmente, a figura do médico e filósofo Francisco Sánchez, nado en Tui en torno a 1550, de ascendencia xudía e autor dunha das obras de filosofía máis importantes do pensamento do século XVI, Quod nihil scitur.

Actual instalación de parte da colección dos Sambenitos no Museo Catedralicio

Non hai outro lugar en Galicia con mais restos materias que testemuñen a presenza xudía ao que temos que sumarlle a numerosa documentación. Unha comunidade xudía que vivía na nosa cidade sen que, en rigor, podamos falar nunca dunha xudería en Tui no sentido dunha rúa ou barrio no que residisen os xudeus. Nunca foi así entre nós senón que as escasas familias hebreas que vivían en Tui, arredor de dez ou doce familias, habitaban mesturadas co resto da poboación.

Unha convivencia que foi alterada polo decreto de expulsión de 1492, en que a Coroa de Castela se suma ao proceso que dende había varios séculos desenvolvíase nos diversos reinos de Europa. Nos traballos de Suso Vila se documenta como foi este proceso na nosa cidade e como un bo número dos xudeus tudenses marcharon cara Portugal e outros territorios de Europa e do norte de Africa.

Igual destino buscarán posteriormente os xudeus convertidos pero aos que a presión social e da propia Inquisición levará a buscar novos lugares de asentamento. Nun texto do Cabido tudense de 1601 sinala algún destes lugares de destino: ansi se an enbarcado en nabios en los puertos maritimos deste obispado con sus hijos nietos y familiares deudos y parientes, en mucha quantidad para las islas de Corfú, Salonique y la Rochela, y otras partes sospechosas en donde esta aberiguado aber sido bien reçividos por los Judios.

Tamén Suso Vila documenta unha familia que tiña fuxido a Salónica, onde foran circuncidados os seus fillos, logo retornaron a Tui, chegando un deles, Baltasar de Araujo, a ser un dos rexedores tudenses de 1653. 

Temos pois a constancia que houbo xudeus tudenses que se estableceron, nos séculos XVI e XVII, na cidade de Salónica, ao norte da península helénica, e que formaba parte do Imperio otomano.

Salónica contou con poboación xudía dende época antiga, pero no século XVI e posteriores recibiu numerosos xudeus procedentes da Península Ibérica, primeiro os expulsados dos reinos de Castela (1492) e Portugal (1497) e posteriormente de criptoxudeus, que fan da comunidade sefardí a maioritaria na cidade. Tesalónica converteuse así na cidade hebrea máis importante do Meditarráneo, sendo coñecida como “A Xerusalén dos Balcáns” e contaba como acabamos de constatar con xudeus procedentes de terras tudenses. 

Nos inicios do século XX, tiña unha ampla comunidade xudía con máis de 60.000 membros, todos sefardís; esta comunidade maioritaria naquela cidade veu alterado a súa posición coa desaparición do Imperio otomán e a integración de Salónica en Grecia no ano 1912. Esta comunidade mantiña vivo o idioma ladino, aparecendo nestes anos diversos proxectos culturais para a súa revitalización. Paralelamente, España vivía neste anos un redescubrimento do sefardismo, coas campañas impulsadas polo doutor Angel Pulido; se declara aos sefardís protexidos do reino de España e se recibe algúns xudeus perseguidos en Rusia e noutros lugares e, finalmente, se declara como cidadáns españois a sefardís que evitan así participar na I Guerra Mundial na que España se tiña declarado neutral.

Neste contexto o 18 de agosto de 1917 un gran incendio destruía case a metade da cidade de Salónica, ata 80.000 persoas quedaron sen casa e máis da metade eran membros da comunidade sefardí, por tanto protexidos de España, á que se dirixen en petición de axuda.

Era o cónsul de España en Salónica naquel momento, o tudense Teodoro Varela y Gil, que prestou unha grande axuda a esta comunidade xudía. As xestións de Varela y Gil, responden as peticións dos afectados, e foron solicitar o envío dun buque con víveres e prendas de vestir que non podían ser adquiridas polo bloqueo a que estaba sometida Grecia no decurso da I Guerra Mundial. Os propios sefardís pagarían os gastos pero non resultou posible lograr este envío pola devandita situación bélica no Mediterráneo.

Salónica tras o incendio de 1917

A outra medida que xestionou Teodoro Varela y Gil foi a concesión de axudas económicas directas aos afectados. O goberno de Madrid concede un total de 20.000 francos.

A historiadora Matilde Morcillo Rosillo, da Universidade de Castilla – La Mancha, ten publicados diversos traballos sobre a comunidade sefardí de Salónica e recollemos o seu relato destas axudas:

Para tal fin era necesario nombrar una comisión que conociera las condiciones de cada uno y eligiera la forma en que pudieran tener mejor aplicación los recursos enviados. Finalmente se constituyó en Salónica la comisión que debía ocuparse del justo reparto de los fondos remitidos; estaba formada por seis miembros de la colonia española y presidida por el cónsul en dicha ciudad, Teodoro Varela y Gil. Antes de empezar la sesión se acordó, a instancia de sus vocales, que en nombre de todos sus connacionales deseaban expresar su agradecimiento al gobierno español por su importante donativo y al cónsul por su eficaz apoyo en pro de la súplica formulada y tan generosamente concedida. No tuvo tanto éxito, sin embargo, el deseo de aumentar la suma concedida por España con fondos procedentes de una suscripción realizada entre los súbditos españoles más acomodados y que menos daños habían sufrido. En cualquier caso, dada la urgente necesidad de atender a algunas familias, se procedería al reparto lo antes posible, y para ello se reunió la comisión en el Consulado de España en Salónica . Tenía que distribuir los 18.057 dracmas con 50 leptas, importe en moneda griega de los 20.000 francos que el gobierno español había enviado para socorrer a las víctimas.

Para repartir el dinero se creó una comisión formada por seis miembros de la colonia sefardí española: D. Gino Fernández, D. Isaquino J. Carasso, D. Isaac J. Simha, D. Abraam Saportta, D. Jacob Elie Sides y D. Isaac J. Cohem. Dicha comisión estaba presidida por el cónsul Varela, encargado de repartir los 20.000 francos remitidos por el gobierno español. Se establecieron dos categorías, haciéndose la distribución en la primera a razón de 175 dracmas (moneda griega) por cabeza de familia, padre y madre, y de 85 dracmas por cada uno de los hijos existentes. En la segunda se asignaron 120 y 60 dracmas respectivamente, más un aumento en ambos de 20,50 dracmas por cada hijo menor de 16 años o hija soltera, cualesquiera fuese su edad, aparte del socorro que por el otro concepto correspondía

As xestións do cónsul Varela y Gil continuaron posteriormente para defender os intereses dos sefardís no proceso de reconstrución da zona incendiada para o que o goberno grego procedeu á expropiación dos terreos. As xestión consulares e da Embaixada diante do Ministerio español fixeron que este se dirixise ás autoridades gregas reclamando o respecto ás propiedades dos cidadán sefardís, protexidos de España, dereitos que foron garantidos.

Resulta curioso como os avatares da historia religaron, ao cabo dos séculos, a un tudense cos destinos da comunidade hebrea de Salónica que acollera no seu momento a outros tudenses que fuxindo da persecución atoparon naquela cidade hospitalidade e onde desenvolveron as súas vidas. O papel de Varela y Gil de apoio á comunidade xudía é valorado moi positivamente tanto polos seus contemporáneos como agora nos estudos que se abordan sobre este tema.

Teodoro Varela y Gil, era fillo do catedrático da Universidade de Santiago e prestixioso médico, Ramón Varela de la Iglesia, casado coa tudense Mercedes Gil Ruibal, filla do médico tudense Juan Benito Alonso Gil e Merces Ruibal y Quirós. Deste matrimonio, segundo recolle Manuel Fernández Valdés, “nacieron  cuatro mujeres Dº María, Dº Dolores, Dª Marcedes y Dª Josefa y tres varones, D. Teodoro, D. José y D. Juan Varela Gil, nacidos los tres en Tuy (...) poseía esta matrimonio una magnifica finca, que conservan sus herederos, en Paramos en la que pasaban las vacaciones estivales”.

José foi enxeñeiro, primeiro militar e logo civil pola Universidade suíza de Lausanne, radicouse en Buenos Aires, falecendo en Tui en 1955. Juan Varela y Gil foi un dos grandes médicos de Galicia no século XX e en vindeiras datas lle dedicaremos atención en Tudensia.

Nomeamento de Teodoro Varela como cónsul en Filadelfia - EEUU

Finalmente, Teodoro Varela y Gil, licenciado en Dereito accedeu á carreira diplomática ingresando no Corpo Consular, alcanzando a categoría de ministro plenipotenciario no ano 1948. Estivo destinado como cónsul en Salónica, en La Habana (arredor de 1914, onde naceu o seu fillo Fernando Varela Colmeiro), en Sao Paulo, Southampton e en Filadelfia, capital do Estado de Pensilvania pero cunha amplo territorio encomendado, alí estará ata o inicio da Guerra Civil. No ano 1941 é nomeado como Cónsul Xeneral de España en  Xerusalén, aínda que a familia non lembra que se teña incorporado a ese destino. Aproveito para agradecer a súa neta, Mercedes Varela, e ao seu esposo, Luis H. Larramendi, as noticias aportadas sobre Teodoro Varela y Gil.

Nota. Nestes días as comunidades xudías celebran tamén a Pesaj (Pascua), para todos Shalom!.