Ir al contenido principal

Emma Álvarez Besada a primeira tudense doutora en medicina

O legado dunha comunidade está conformado por un conxunto de bens materiais, que adoitamos denominar patrimonio, xunto cun amplo abano de elementos inmateriais que definen o seu carácter e a súa pervivencia no tempo.

Entre estes bens intanxibles ou inmateriais ocupan un lugar non menor aquelas personalidades que ao longo do tempo teñen deixado unha pegada perdurable na memoria colectiva ou aquelas outras que, ás veces esquecidas ou non recoñecidas, expresan na súa traxectoria fitos senlleiros para a vida colectiva.

Hoxe queremos recuperar dende Tudensia unha desas figuras olvidadas pero que no seu momento histórico tiveron unha pegada significativa na vida social e colectiva da nosa cidade e de alén dos seus termos xeográficos. As novas demandas sociais se expresan tamén na historiografía que investiga aos grupos sociais discriminados ou marxinados nos diferentes momentos do pasado.

Retrato de Emma Álvarez Besada, foto da orla da Facultade de Medicina de Madrid, 1931

Unha revisión crítica do papel das mulleres nos procesos colectivos, nos procesos históricos, implica reinterpretar momentos do noso pasado cunha visión superadora dos parámetros patriarcais que, ata agora, dominaba amplamente a nosa visión histórica. Deste xeito, pescudar no papel da muller na sociedade, sacar á luz a súa achega esencial ao desenvolvemento histórico son novos retos para os historiadores.

Un dos elementos que marca o proceso histórico de incorporación da muller á unha vida social de seu ven dada polo seu acceso aos estudios universitarios. Ata 1910 a muller non podía acceder ao ensino universitario en igualdade de condicións cos homes.

Todo comezou en España cando en 1841 Concepción Arenal atreveuse a cursar estudos na Universidade Central de Madrid disfrazada de home, aínda que foi descuberta o Reitor permitiu que finalizara os seus estudos. En 1868 foi Emilia Pardo Bazán quen volveu a cuestionar o “status quo” matriculándose na mesma Universidade con gran escándalo.

En 1882, unha Real Orde acabou co baleiro legal e suspendeu a admisión das mulleres no Ensino Superior, prohibindo a súa matriculación en calquera establecemento docente.

Seis años despois, en 1888, acordaron que as mulleres podían ser admitidas como alumnas de "ensino privado". Si algunha solicitaba unha matrícula oficial, era a “superioridade”, mesmo o propio Consello de Ministros, quen resolvía cada caso segundo as circunstancias da interesada.

Será o 8 de marzo de 1910 -curiosa coincidencia de data- cando se aprobe unha Real Orde que autoriza “por igual la matrícula de alumnos y alumnas”. Ata 1910, tíñanse matriculado na universidade 77 mulleres, e tan so 36 conseguiron licenciarse. Despois desta lei todo mudou. A presenza feminina na universidade se disparou nos anos 20. Das 21 alumnas matriculadas no curso 1909-1910 se pasa a máis de 2.000 en 1935.

A primeira alumna que se matriculou en España foi María Elena Maseras en 1872 na Facultade de Medicina da Universidade de Barcelona. Con todo, Elena non puido exercer de médico e dedicouse ao ensino. A primeira en licenciarse foi Dolors Aleu i Rise, que se matriculou en 1874 na Facultade de Medicina de Barcelona e terminou os seus estudos en 1879. Pero non obtivo o permiso para facer o exame ata o 4 de abril de 1882.  Martina Castells i Ballespí, foi a primeira muller en alcanzar un doutoramento o 4 de outubro de 1882.

En Galicia, a primeira universitaria foi Manuela Barreiro -de Viveiro-, en Farmacia, mesmo antes da referida orde de 1910, concretamente en 1900. Debido ás limitacións impostas ás mulleres na época, tivo que solicitar permiso (que finalmente lle foi concedido) para matricularse e para exercer a súa profesión. No escrito dirixido ao ministro de Instrución Pública e Belas Artes, indicaba que os estudos realizados debían habilitala “para o exercicio dunha profesión que sempre creu propia ao seu sexo e na que pretende achar ocupación útil para si e para a sociedade”.

As primeiras que pisaron as aulas da Facultade de Medicina de Santiago de Compostela foron as irmás Fernández de la Vega (1913), naturais de Vegadeo; Olimpia Valencia López (1919), natural de Baltar, en Ourense; Mª Luisa Fernández Cascallar (1920), de Pontevedra; María Piñeiro Estrela (1921), de Santiago e María Freire Garabal (1921), natural de Montevideo/Uruguai, e de familia compostelá. A esta vangarda sumáronse estudantes de Farmacia, sendo as cinco primeiras matriculadas as irmás Mariña e Manuela Caldeiro Calvo, Sara Fernández Casas e María López Cotarelo (as catro no ano 1914) e María García Berdiales (1917).

Esta introdución nos contextualiza a figura de Emma Álvarez Besada a primeira tudense en licenciarse na Universidade, concretamente na Facultade de Medicina de Santiago de Compostela no ano 1924. Recuperar hoxe a súa figura resulta unha acción de xustiza pois destaca o seu carácter pioneiro no acceso ao ensino superior.

Emma Álvarez Besada, nace en Tui o 21 de abril de 1906, filla do matrimonio entre Juan Manuel Álvarez Cordero, farmacéutico,  e Raquel Besada López, ambos naturais de Baiona e residentes en Tui. O seu pai tiña a botica no paseo de Colón, logo Augusto G. Besada, e tivo unha intensa actividade social e política na nosa cidade (foi concelleiro en varios períodos -en 1924 con Benito Pérez e logo ata 1927 con Estanislao Ferreira Martín de Argenta- foi tamén membro da Junta Regionalista de Tui que organizou os Xogos Florais de Galicia celebrados en Tui en xuño de 1891).

Juan Álvarez Besada, fotografía de Gonzalo Gutiérrez

Álvarez Cordero levanta a súa casa e botica no ano 1896 nun edificio, na daquela rúa Colón nº6, construído polo mestre de obras José Fernández, responsable doutros inmobles na cidade (como o de Félix Rodríguez ou de Donato Torres nas rúas Ordoñez e Olmo respectivamente)[i]

Este matrimonio forma unha familia numerosa con nove fillos: Raquel. Juan, Álvaro, Carlos, Emma, Amparo, Rita, Jaime e Gonzalo. Nesta ampla proxenie cabe lembrar a Juan, que continua a tradición familiar licenciándose en Farmacia no ano 1918; cando este morre en 1940 faise cargo da farmacia Carlos, tamén licenciado na Universidade de Santiago en 1926. Álvaro, perito químico industrial pola Escuela Industrial de Tarrasa, fíxose cargo da droguería en Tui creada xunto á farmacia polo seu pai. Amparo Álvarez Besada obtivo o título de bacharel en 1924, sendo despois funcionaria no Ministerio de Comercio en Madrid; foi a que máis relación familiar tivo con Emma xunto a súa irmá Rita. Esta formouse como enfermeira en Madrid. Jaime fixo estudos de Belas Artes na Escola de San Fernando en Madrid, rematando a súa vida como catedrático de Debuxo no Instituto Feminino de Pontevedra. Tamén o seu irmán Gonzalo cursou Belas Artes en Madrid, ademais de licenciarse en Veterinaria en León; foi veterinario municipal en Tui, e logo profesor de debuxo no Instituto Laboral tudense no que foi director ata que obtivo por oposición a cátedra no Instituto Santa Irene de Vigo. Foi tamén alcalde de Tui durante catro meses en 1957.

Juan Álvarez Cordero e Raquel Besada López, 1895, fotografía de Pedro Varela

Fotografía da familia Álvarez Besada: os fillos Gonzalo, Jaime, Rita, Carlos, Amparo, Emma, Raquel, Álvaro y Juan; os pais, Raquel Besada e Juan Álvarez. Agosto 1932

Pola súa banda, Emma obtivo o Grado de bacharel no Instituto de Pontevedra -daquela único centro na provincia-, con título expedido o 7 de outubro de 1924. Comezou de seguido a carreira de Medicina na Universidade de Santiago de Compostela en 1924, trasladando o expediente á Universidad Central de Madrid en 1926; retorna en abril de 1929 á de Santiago e, de novo, a Madrid en 1930 onde termina a licenciatura en 1931. A investigadora Xoana Pintos subliña: “As súas cualificacións son notables”.[ii]

Achegamos, por xentileza do seu sobriño Álvaro Álvarez Caramés, unha fotografía de 1925, en Santiago, dos alumnos que estaban cursando Medicina. No centro o catedrático de Patoloxía Médica, Miguel Gil Casares, que, posiblemente, fora o Decano nese momento. A súa dereita está Emma, 19 años; e a súa esquerda figura Carmen Martín Castro, de Vigo, que terminaría con Emma os estudos en Madrid.


Outra fotografía é a orla do ano 1931 da Universidade Central de Madrid, cos seus profesores (entre eles o mais coñecido Juan Negrín). Foron cinco mulleres; ademais das dúas galegas están: Beatriz López de Ocaña, de Toledo; Bernarda Torre Gutiérrez, de Argentina; Salvadora Ortíz Cánovas, de Alicante.

A súa licenciatura coincide cos primeiros dias do novo goberno republicano e son recibidas por diversos medios de comunicación como “las primeras médicas de la República”, titular publicado no xornal gráfico “Ahora” de Madrid no seu número de 2 de xullo de 1931 co seguinte texto, do xornalista José Díaz Morales -logo acreditado guionista e director de cine-, acompañado de diversas fotografías que de seguido reproducimos:

Emma Álvarez Besada, figura sinalada cun punto amarelo

En la facultad de Medicina de Madrid se han licenciado, al terminar este curso cuatro muchachas. Son las primeras “médicas” de la República. Modernas, estudiosas, independientes...

Beatriz López de Ocaña, Bernardita Torres, Emma Álvarez Besada y Salvadora Ortiz Cánovas pertenecen a la nueva generación en quien tiene España puestos los ojos. Generación que luchó contra todos los atropellos de la fuerza. Fueron los estudiantes, especialmente los de Medicina, los que primero y mas tenazmente defendieron el triunfo de la Libertad. ¡Cuantes veces al frente de manifestaciones y de las luchas, figuraron algunas de estas mujercitas, estudiantes ayer y a las cuales aleja de las aulas el título que acaban de conseguir!

En el laboratorio de Histología. Por la puerta entre abierta llega el rumor de los exámenes. Gritos de júbilo, murmullos de rabia. Aprobados, suspensos. Las cuatro nuevas “médicas” estudiantes de ayer no hablan. Los ojos, lejanos, se interrogan unos a otros. Por fin, una de ellas dice:

“Ya no nos examinaremos más. ¡Ya no somos estudiantes!”

Y en la voz se adivina la nostalgia de un tiempo que acaba de pasar y ya es solo un recuerdo.

Emma Álvarez Besada, figura sinalada cun punto amarelo

Hacia la calle. En los pasillos se incorporan algunos compañeros. Enhorabuenas, augurios de ganancias profesionales. Las simpáticas muchachas, rodeadas por el corro de los camaradas jubilosos, aguantan el chaparrón de las últimas bromas universitarias. Cuando llega la hora de las declaraciones políticas, Beatriz López de Ocaña se define como socialista. Y asegura que debe ser un ideal para la mujer la conquista del voto. Otras conquistas vaticinan maliciosamente sus compañeros de carrera a estas cuatro hermosas jovencitas que ya lograron ser libres, independientes, dueñas de si mismas y del incierto porvenir.

El laboratorio, la puericultura y el pueblo

Hablando de él se tornan graves las caras risueñas. La perspectiva de la lucha es siempre dura e ingrata.

Trece años de carrera. Ya son licenciadas en Medicina. Estas últimas horas de las aulas que inician un interrogante en su vida de muchachas estudiosas, nos las podrán nunca olvidar.

J. Díaz Morales

Emma forma parte pois dunha xeración de mulleres que accedían as aulas universitarias acreditando a súa capacidade e rompendo as barreiras sociais que limitaban a presenza pública da muller. Hai un debate social nestas primeiras décadas do século XX centrado na necesaria rexeneración de España, logo da crise do 1898, onde estas mulleres que comezaban a acceder aos estudos superiores terán tamén o seu papel e se conforman iniciativas tanto laicas como católicas para atender a esta demanda feminina.

Neste tempo agroman diversos organismos inspirados pola Institución Libre de Enseñanza: a Junta para Ampliación de Estudios (1907), a Residencia de Estudiantes (1910), a Residencia de señoritas (1915), o Centro de Estudios Históricos e o Instituto Nacional de Física y Química.

No ámbito católico tamén agroma esta preocupación e no que atinxe á educación feminina a principal iniciativa é a impulsada por Pedro Poveda que funda (arredor de 1913) a Institución Teresiana.

Unha ampla cita da profesora Mercedes Montero contextualiza esta situación na que, como veremos, participa de xeito protagonista a tudense Emma Álvarez Besada.

Poveda percibió también este activo femenino. Su idea era nueva en el ámbito del catolicismo social: preparar maestros laicos para ocupar puestos oficiales en las estructuras estatales, organizarlos para que se ayudaran, formarlos en los nuevos métodos pedagógicos, darles una honda preparación profesional y cristiana para que fueran capaces, con ciencia y doctrina, desde sus puestos, de regenerar a España. Una idea tan nueva requería igualmente una tierra nueva, un terreno virgen también. Y ahí estaban las mujeres, con sus luchas personales y tantas veces solitarias, para avanzar en el conocimiento. Poveda trabajó primero maestras, pero su objetivo era la educación superior. No hay que olvidar que por entonces –en 1909– se había creado en Madrid, por iniciativa de la Junta, el centro docente más moderno y mejor equipado de España: la Escuela Superior del Magisterio, entendida como un centro de nivel universitario. Ingresar en él era notablemente más difícil que matricularse en cualquier Facultad

La Institución Teresiana fundó su Residencia universitaria en Madrid en el mes de marzo de 1914. La Residencia de Señoritas de la ILE nació en la misma ciudad en septiembre de 1915. El centro teresiano no pasó desapercibido en la Escuela Superior del Magisterio. En el verano de 1915, cuando se estaba preparando el comienzo de la Residencia de Señoritas, hubo un intento por parte de Castillejo y María de Maeztu para unir ambas iniciativas. El asunto no prosperó, pues Poveda entendió que aquello supondría el fin de su independencia para formar universitarias cristianas. Este desencuentro inicial no impidió que tanto Maeztu como Carmen Cuesta –que sería directora de la Residencia Teresiana desde 1918– mantuvieran un contacto vivo y se apreciaran mutuamente; aunque mutuamente también aspiraran a convencerse. En ambas Residencias se intentó crear un ambiente propio de la inteligencia, de ayuda mutua, de contacto con mujeres más mayores, ya formadas. Se dio prioridad a los libros, a los idiomas, a las actividades culturales, a las conferencias, a la vida intelectual. Si la Residencia de Señoritas recibió en sus salones a lo más selecto que pasaba por Madrid, las muchachas de la Residencia Teresiana acudían a todos los lugares donde bullía la cultura, como el Ateneo o la Biblioteca Nacional. Los precios incluso fueron muy similares a partir de la década de los 20, poniendo con ello de manifiesto que se dirigían al mismo segmento social. Hubo frases que se repitieron casi al pie de la letra en una y otra Residencia, al hablar de lo que era su espíritu esencial, el ambiente de familia. En la Residencia Teresiana añadían: de familia cristiana. De familia española bien organizada en su régimen moral, manifestó constantemente María de Maeztu respecto a la Residencia de Señoritas (…)

Es cierto, por otra parte, que la influencia pública de la Residencia de Señoritas fue mucho más amplia que la de la Residencia Teresiana. Gracias a la colaboración del Instituto Internacional y al hecho de ser un organismo de la Junta para Ampliación de Estudios, con la influencia intelectual y política que eso llevaba consigo, la Residencia de Señoritas se convirtió en un verdadero foco de cultura femenina durante sus años de vida. Todas las vanguardias de los años 20 encontraron eco entre sus paredes. Las intelectuales, poetas o escritoras de aquella época pasaron de una forma u otra por la Residencia: Ernestina de Champourcin, Concha Méndez, María Zambrano, Gabriela Mistral (Premio Nobel de Literatura posteriormente), Carmen Conde, María Goyri, María Moliner... Por no hablar de Victoria Kent, la mujer que durante muchos años fue la que más alto había llegado en la vida política española (…)

La superior relevancia pública de la Residencia de Señoritas no puede hacernos olvidar que, a pesar de todo, la mujer universitaria española era un fenómeno residual. A comienzo de los años 30, tan solo el 6% de los estudiantes de Facultad eran mujeres. Nos llevaban la delantera prácticamente todos los países del ámbito occidental (…) En el primer tercio del siglo xx muchas de las mujeres más notables no tuvieron carrera universitaria. Se pueden citar numerosos ejemplos. Carmen de Burgos, fue una conocida periodista. Margarita Nelken ocupó un escaño parlamentario. Federica Montseny fue ministra de Sanidad durante la Guerra Civil. Hubo buenas escritoras y poetas que nunca fueron a la Universidad: Concha Espina, María Lejárrerga, Emilia Pardo Bazán, Concha Méndez o Ernestina de Champourcin. Tampoco pisaron las aulas superiores pintoras como María Mallo, pedagogas como Concepción Sainz Otero, o damas tan cultas como Zenobia Camprubí, esposa de Juan Ramón. Todas ellas realizaron aportaciones de relieve en su entorno, a pesar de no haber cursado estudios superiores.[iii]

A Residencia de Universitarias de Pedro Poveda xorde do seu proxecto de formación da muller que levaba adiante dende 1911  -ao ano do acceso da muller á Universidade- coa creación de Academias e Centros Pedagóxicos en diversas cidades: Oviedo (1911), Linares (1912) de onde era natural e Xaén (1913).

En 1914, Poveda se fija en quienes han de formar a los maestros. Quiere hacer algo para los futuros profesores de las Escuelas Normales y abre en Madrid, la única ciudad con Escuela Superior del Magisterio (Pedagogía), una Residencia Universitaria Femenina, para estudiantes de ese centro con rango universitario, inspirándose en los más serios proyectos existentes y contando con un grupo de colaboradoras preparadas y que compartían la idea y el proyecto. Resultó ser la primera de España en su tipo y se llamó “Academia Teresiana”. Tuvo su primer domicilio en la c/ Goya, 46. Sin embargo, la residencia no solo admitió a estudiantes de Pedagogía. Desde su fundación, admitió a jóvenes que querían preparar otras licenciaturas universitarias.

San Pedro Poveda Castroverde

Se abre el 25 de marzo. El 11 de mayo llega la primera alumna a la Academia, Victoria Kent. Prepara el examen de ingreso en la Escuela Superior del Magisterio y estudia en la Residencia todo el verano. No aprobó el examen y no continuó en la residencia. Más adelante, cambió el rumbo de sus estudios. La nueva Residencia pasa por varios domicilios: Cuesta de Santo Domingo, Serrano… El último domicilio de la Residencia, cuando estalla la guerra civil fue en la calle Alameda, 7.[iv]

Emma cando chega a Madrid para completar o seu doutoramento en Medicina vai residir nesta Residencia Universitaria da Institución Teresiana, integrándose na súa vida académica e formativa. En 1932 os pais se establecen en Madrid, onde varios dos seus fillos cursarán estudos, e Emma se traslada a esta casa familiar. A súa nai falece no ano 1933 e o seu pai en 1935, integrándose logo definitivamente na vida teresiana.

A directora da cátedra de historia da institución teresiana nas aporta algúns datos biográficos correspondentes aos anos da II República: En 1933 fue profesora en el curso de preparación para Auxiliares Sanitarias de Instrucción Pública, organizado por la Federación de Amigos de la Enseñanza (FAE), Y profesora de la asignatura de Anatomía y Fisiología en el Instituto Católico Femenino de Madrid en 1933 y 1934, y en la Casa de la Estudiante de la calle Mayor 70 para alumnas de Medicina en 1935 y 1936. También en 1936 realizó un curso de “Higiene escolar para médicos” organizado por el Servicio Médico Escolar del Estado, dependiente del Ministerio de Instrucción Pública y Bellas Artes; y en el mes de mayo solicitó tomar parte en el Concurso de Higiene Escolar convocado por la Inspección Médico-Escolar. En el mismo año participó en un cursillo sobre Fundamentos fisiológicos de la educación física impartido en la Facultad de Medicina de la Universidad Central.

Emma Álvarez Besada, 1926

Pero a estadía de Emma Álvarez Besada na Residencia Universitaria e o coñecemento da obra que leva adiante Pedro Poveda e Josefa Segovia, cofundadora e primeira directora da Institución Teresiana, marcan a súa existencia para sempre, pois no ano 1934 Emma Álvarez Besada ingresa nesta organización de laicos católicos, a Institución Teresiana, á que ficara vencellada ata a súa morte, vivindo dende aquela nos centros desta organización na vida comunitaria que élles propia.

Esta Institución Teresiana foi fundada en 1911 por Pedro Poveda, canonizado en 2003, como una asociación de laicos, especialmente mulleres, que buscan a promoción humana e a transformación social mediante a educación e a cultura, dende a súa vocación ao servizo da Igrexa católica. No ano 1934 Emma Álvarez Besada solicita o seu ingreso nesta asociación traballando dende aquela no ámbito educativo e de axuda á formación de mozas universitarias, especialmente ás estudantes de Maxisterio, que como recollíamos anteriormente é o ámbito preferente de actuación da Institución Teresiana.

A persecución relixiosa se agrava en Madrid unha vez que comeza a guerra civil e tamén resulta afectada a propia Institución Teresiana e os seus integrantes. De feito, Emma nesas xornadas reside no domicilio familiar xunto con outras compañeiras teresianas e nese lugar coñecen a noticia da detención do seu fundador Pedro Poveda, que foi dos primeiros detidos tras o golpe militar, en concreto o 27 de xullo tras celebrar misa no centro da Institución en Alameda, 7 de Madrid catro milicianos o levaron, sendo fusilado na madrugada do 27 ao 28 de xullo.

As integrantes da Institución preocupadas pola detención e ao carecer de noticias ao respecto deciden buscar ao seu fundador e neste episodio Emma Álvarez Besada ten o protagonismo, recollemos un dos relatos sobre este episodio[v]:

el 28 de julio de 1936. Emma, con María Domínguez Astudillo, que realizaba el doctorado en la Facultad de Ciencias, localizaron el cuerpo de Pedro Poveda en el cementerio del Este de Madrid pocas horas después de ser fusilado. Hecho afortunado que hizo posible su enterramiento en el panteón familiar. Ambas dejaron un detallado relato de cómo se había producido. Selecciono del escrito por Emma:

“Al día siguiente, martes 28, [Pedro Poveda había sido detenido la mañana del día 27] María [Domínguez] Astudillo después de desayunar, se disponía a salir con Remedios [una empleada] para llevar a cabo el plan previsto y aprobado por la Srta. Grosso: ver a un primo suyo, que para esa hora ya tendría hechas algunas indagaciones, ir a la Casa de Campo, lugar donde se sabía fusilaban a muchos, etc. entonces le pedí que me llevara con ella dejando a Remedios para ayudar a mis hermanas. Aceptó enseguida. Y cuando íbamos a salir, nuestra muchacha –Lucía- me abordó diciendo: “Srta. Emma, sé que van en busca de una persona detenida ayer. Tengo un tío empleado municipal encargado, estos días, de la recogida de cadáveres. Quizás les podría dar algunas pistas. ¿Por qué no van a su casa?

[…] A Astudillo le pareció bien y Lucía nos acompañó porque era una calle a medio urbanizar, con desmontes y casuchas sin perfecta numeración y nada fácil de dar enseguida con la casa. Tuvimos la suerte de encontrarle allí. Era un día de descanso semanal, cosa que ignorábamos. María le expuso sus planes y él nos aconsejó que no fuéramos a la Casa de Campo. No acercarse a la verja, nos dijo, es muy peligroso. […]

- ¿Por qué no van al Cementerio del Este? Ahora hemos recibido la orden de llevar todos los cadáveres a ese Cementerio.

Nos despedimos muy agradecidas y una vez en la calle Alberto Aguilera despedimos a Lucía y preguntó Astudillo ¿dónde vamos primero, a ver a mi primo o al Cementerio?

- Mire, ahí viene un tranvía 49 que nos lleva directamente a Ventas y desde allí queda cerca el Cementerio. Ganamos tiempo empezando por ahí. Y así lo hicimos. […]

Andaba por allí un guarda. Le expusimos nuestro deseo de entrar y nos llevó. […] entramos en la parte llana que circunda la Capilla. De repente una exclamación de María ¿Pero si es el Padre?, ¿es posible? Apresuramos el paso y ella cayó, sollozando a sus pies. Yo quedé helada, sin poder pronunciar palabra. Quise levantarla del suelo. No me fue posible. Continuaba diciendo sin respeto humano: en su vida no hizo más que el bien a todos, era el padre de los pobres... Por mi parte clavaba los ojos en aquellos hombres queriendo adivinar sus intenciones. Nos miraban con odio. Unos debían ser empleados del cementerio. Los otros no tenían aire de milicianos.

Me preguntaron si era alguien de nuestra familia. Respondí que no, aunque le estimábamos y queríamos como si lo fuera. ¿Se trata quizá, de un sacerdote? Sí. ¿Cómo se llama? D. Pedro Poveda Castroverde. Tiene un hermano Juez del Tribunal de Menores. ¿Podemos sacarle? Sí. ¿Y permitirán enterrarle con los de su familia? Precisamente hace meses que murió su madre. Sí, sí […]

María tenía prisa. Urgía comunicar la terrible noticia. Nos despedimos de aquellos hombres diciendo que íbamos a avisar a la familia. Apenas comenzamos a andar nos llamaron. ¿Queréis el sombrero? Sí, contestamos. […]

Astudillo comunicó telefónicamente con D. Carlos [Poveda Castroverde] y con la Academia Veritas. En ambos sitios contestaron que salían inmediatamente para el cementerio. […]

Emma Álvarez Besada manterá ao longo da súa existencia a súa pertenza a esta Institución Teresiana formando parte do núcleo central de dirección da mesma. Será unha colaboradora permanente de Josefa Segovia, directora das teresianas á que acompaña en numerosas xestións e viaxes. Por exemplo, en 1946 acompaña a Josefa Segovia nunha audiencia en Roma co Papa Pío XII, e manterá sempre esta proximidade, sendo a súa médico persoal e así a acompaña na operación á que foi sometida o 25 de marzo de 1955; Josefa Segovia faleceu ao catro días.

Emma Álvarez Besada, 1955

De 1940 a 1949 foi directora da Residencia Universitaria Teresiana de Madrid, na rúa San Mateo, 7; atención ás universitarias que retomou no Colexio Maior Fonseca da Universidade de Santiago de Compostela durante o curso 1964-1965. De 1951 a 1957 desempeñou a dirección das actividades da Institución Teresiana en Madrid. Posteriormente, seguiu compartindo diferentes actividades xunto ao exercicio da medicina, principalmente no ámbito de la Institución Teresiana. Pertenceu desde 1944 á Hermandad Médico-Farmacéutica de San Cosme y San Damián de Madrid.

Mantivo sempre a súa relación coa familia e visitou Tui en diversas oportunidades, entre elas en 1951 no decurso dunha visita a Portugal, Galicia e León xunto a Josefa Segovia.

O 19 de xaneiro de 1985 falece en Santa María de los Negrales, Alpedrete (Madrid). Esta casa, situada na Serra de Guadarrama, comeza sendo un lugar dedicado á formación das persoas vinculadas á Institución Teresiana, destacando o feito que na súa capela está a tumba do seu fundador, san Pedro Poveda, e da súa primeira directora, Josefa Segovia. Tamén neste lugar repousan os restos de Emma Álvarez Besada.

Agardamos que esta breve achega biográfica á figura de quen foi posiblemente a primeira muller tudense en matricularse nas aulas universitarias e, sen dúbida algunha, a primeira doutora en Medicina natural de Tui, sirva para afondar nunha historia de vida, como a de Emma Álvarez Besada, que a pesar do seu descoñecemento público ten deixado un legado frutífero tanto polo seu carácter pioneiro no acceso da muller aos estudos universitarios como pola súa dedicación de vida a favorecer a formación universitaria de tantas e tantas mulleres a través do seu traballo na Institución Teresiana.

Réstame agradecer a colaboración dos seus sobriños Gonzalo Álvarez Jurado e, moi especialmente, de Álvaro Álvarez Caramés que me proporcionou xenerosamente datos, textos e fotografías para este post, que sen a súa achega non sería posible.

 



[i] Vila, Suso: Dinámicas urbanas en la frontera del Miño durante el siglo XIX: sociedad y arquitectura en Tui y Valença. Tese de doutoramento, USC, 2017, p. 290. Sinala que este inmoble segue o modelo da casa de Ignacio García no Paseo da Corredoira nº 23, edificada poucos anos antes.

[ii] Pintos Barral, Xoana: As mulleres nos estudos experimentais na Universidade de Santiago: 1910-1960 Tese de doutoramento. USC

[iii] Montero, Mercedes: “El acceso de la mujer española a la universidad y su proyección en la vida pública (1910-1936) Comparación de las iniciativas de Pedro Poveda y de la Institución Libre de Enseñanza” en

[v] Relato proporcionado por Consuelo Flecha da Cátedra de Estudios da Institución Teresiana, a quen agradezo a súa colaboración para a redacción deste post.



Comentarios

Entradas populares de este blog

Un poema en galego de D. Basilio do ano 1957

A figura de D. Basilio, cóengo maxistral na catedral tudense e profesor durante varias décadas no Instituto San Paio, continua a ser lembrada por moitos tudenses pola súa erudición, especialmente no que atinxía á historia da nosa cidade como pola súa singular personalidade. Neste blog conmemoramos hai algúns anos o centenario do seu nacemento, o 14 de abril de 1911, ( https://tudensia.blogspot.com/2011/04/hoxe-centenario-do-nacemento-de-don.html ) reproducindo un breve artigo publicado no libro das festas de San Telmo dese mesmo ano  2011. Sinalabamos daquela que era unha persoa sumamente austera, todos o lembramos coa “teja” cubrindo a súa cabeza, a súa faciana morena, sempre vestindo unha raída sotana, fumando os “bisonte” sen boquilla que ofrecía a cantos a él se achegaban, a súa conversa sempre mesturada con referencias teolóxicas. Case todas as tardes, primeiro pedaleando na súa bicicleta, e anos máis tarde sobre a súa vella mobilette (algún día tivo de ser nova pero a miña le

A fábrica de galletas "La Peninsular"

Temos sinalado neste blog en diversas oportunidades o descoñecemento que posuimos da historia contemporánea de Tui fronte a outros períodos históricos moito mais investigados que a nosa historia mais recente. Aspectos como a vida política tudense na primeira metade do século XX seguen esperando un achegamento como tamén os procesos e dinámicas socias desenvolvidos no noso territorio. Hoxe ofrecemos en Tudensia un post sobre a fábrica de galletas “La Penínsular” que abrangue case medio século da vida económica tudense. Achegamos a información ofrecida polo profesor de historia económica da Universidade de Santiago de Compostela, Angel Ignacio Fernández González, no seu blog “Galicia Agraria” nun documentado post sobre a industria de galletas en Galicia nos principios do século XX. Aportamos a rica e moi completa información que achega profesor Fernández algunha pequena referencia da nosa autoria colocadas como notas. http://galiciaagraria.blogspot.com.es/2012/03/gall

Lembranza agradecida a Xabier Añoveros

Onte á tarde, nos comezos de setembro, cando xa as horas diúrnas minguaron, o aire nos anticipa a proximidade do outono e as conversas se centraban nestas intranscendencias, recibín a triste noticia do falecemento, no Hospital Álvaro Cunqueiro de Vigo, de Xabier Añoveros Trías de Bes, navarro de berce, barcelonés de vida e traxectoria e tudense de corazón.   “ Tuy (con i grego como adoitaba a escribir pois con este arcaísmo semellaba reflectir mellor a antigüidade da nosa cidade) es una ciudad de la que estoy enamorado desde hace muchos años ” e, como é propio dun noivo, a esta vella cidade lle ten dedicado horas, estudos, e moi especialmente un agarimo permanente centrado na súa querida “Casa da Canicouba”. O seu noivado e posterior matrimonio con Julia García-Valdecasas Salgado, filla da tudense Julia Salgado Peñarredonda, o ligou dende 1968 a este outeiro pétreo sobre o Miño, que é Tui. Non sei se foi a longa tradición tudense da familia de Julia, o rico arquivo da Casa da Canico