Maruja Mallo e Tui: unha presenza efémera

O Museo Reina Sofía de Madrid presenta actualmente unha ampla exposición retrospectiva sobre a pintora Maruja Mallo, que xa fora exhibida na Fundación Botín en Santander nos meses precedentes. Maruja Mallo é unha das artistas máis sobranceiras da arte contemporánea española do século XX.

Retrato Maruja Mallo no seu estudio rodeada polas súas obras, 1936. Fotografía de
Vicente Moreno Díaz (1894-1954). Archivo Moreno. Fototeca do Instituto del Patrimonio Cultural de España

A raíz desta noticia un seguidor de Tudensia nos require a que documentemos a presenza de Maruja Mallo na nosa cidade, onde durante varios anos residen os seus pais e onde nacerá en 1905 o seu irmán Cristino Mallo, afamado escultor.

Maruja e Cristino son dous fillos do matrimonio de Justo Gómez Mallo e María del Pilar González Lorenzo, que tiveron cinco fillos e nove fillas, das que unha delas morreu ao seis anos en 1923.

Justo Gómez Mallo naceu en 1867, en Madrid, casando con María del Pilar González Lorenzo en abril de 1895 en Vigo. Justo Gómez era funcionario, primeiro topógrafo e logo aprobaría a oposición para oficial de quinta clase do corpo pericial de Aduanas percorrendo diversos lugares con postos fronteirizos: Canfranc, Luarca, Tineo, Vigo, Marín, Fregeneda (Salamanca) e de novo Vigo en 1895, onde casa con Pilar González, Xixón (1895-1900), de novo Vigo (1900) e Viveiro

Todas as biografías recollen que Ana María Manuela Josefa Gómez González, Maruja Mallo, naceu na localidade lucense de Viveiro o 5 de xaneiro do ano 1902. Un dato que estivo moito tempo agochado. Seguiremos o relato do cronista oficial de Viveiro, Carlos Nuevo Cal, que xunto a Emilio Xosé Insua, no seu libro “Maruja Mallo, de prometedora pionera a artista universal: materiais para unha biografía exacta e completa da pintora viveiresa entre 1902 -1936” clarifican o nacemento da nosa artista ata daquela sempre citado con dúbidas:

Os motivos que orixinaron esas sombras foron variados. Por un lado estarían as propias circunstancias itinerantes, por razóns profesionais paternas, que envolveron o seu nacemento na localidade luguesa. Por outro, o constante fado misterioso que a propia pintora axudou a recrear, manifestando repetidamente que era “celta” de nación, pero sen especificar a súa concreta orixe viveiresa, levada probablemente por un desexo de universalismo ou cosmopolitismo internacionalista moi propio da época ao que responde igualmente a súa coñecida máxima “Los surrealistas queriamos romper las fronteras de todas las Españas” (....) contribuíu tamén a botar sombras sobre a verdadeira patria de Maruja Mallo o seu “despiste” intencionado ao respecto da data de nacemento, pois acostumaba rebaixarse sete ou mais anos, levada dun aquel de coquetería feminina e dun pretendido toque de nena prodixio co que xogaría nos primeiros anos artísticos”[i].

A familia Gómez González reside en varias vivenda da vila da Mariña onde o 5 de decembro de 1903 nace un novo fillo, o quinto, nomeado como Ambrosio Justo.

Carlos Nuevo e Emilio Ínsua continúan documentando a nenez de Maruja: o Nadal de 1903 foi o último que pasou en Viveiro a meniña Maruja Mallo, pois a principios de xaneiro de 1904, Justo Gómez trasladouse a Tui coa súa familia para facerse cargo da administración da alfandega.

Tomada de https://www.facebook.com/fotosantiguastuy

Na nosa cidade nacerá o sexto fillo, Cristino, o 23 de agosto de 1905 que será bautizado ao día seguinte na parroquia tudense da catedral na capela de Santa Catalina. Na acta de nacemento sinalase que a familia residía na rúa Elduayen, o actual paseo de Calvo Sotelo ou Corredoira. Lementablemente carecemos de noticia sobre o número da vivenda tanto nos rexistros civís coma eclesiásticos, tampouco se conserva o padrón municipal daqueles anos para coñecer cal era o edificio de residencia da familia de Justo Gómez.

Cristino Mallo

A inmensa maioría dos estudosos sinala que, en consecuencia, Maruja Mallo reside coa familia na cidade de Tui, ata que esta se traslada a Verín no ano 1907. Pero de novo o documentado traballo de Carlos Nuevo e Emilio Ínsua documenta que coincidindo co nacemento deste novo irmán, Cristino, a nosa protagonista que xa cumprira os tres anos de idade sería recollida, por unha tempada, polo seu tío Ramiro González Lorenzo e a súa dona Juliana Lastres Carrera que a levaran con eles a Corcubión para aliviar un pouco a nai logo do último parto (...) Maruja Mallo pasará a súa infancia e recibirá a súa formación inicial entre Corcubión e A Coruña, onde os seus tíos tiñan outra vivenda, mentres que a súa familia continuaría coa súa vida de traslados a Verín (1907), Xixón (1908) e Aranjuez (1913) ao mesmo tempo que aumentaba o número de irmáns (Carmen Josefina, María Luísa, Emilio Manuel e Dolores) (...) O ciclo da estadía de Maruja Mallo en Galicia pecharíase definitivamente en setembro de 1913, coincidindo co novo traslado da súa familia a Avilés, momento no que o seu pai foi recollela á Coruña, con gran desgusto dos seus tíos, que desexaban profillala. A nosa protagonista reincorporaríase ao núcleo familiar, con once anos e cargada de agasallos, logo de ter pasado case oito vivindo cos seus tíos entre Corcubión e A Coruña [ii]. Vivirá Maruja a súa adolescencia na vila asturiana ata o traslado definitivo a Madrid de toda a familia en 1922.

A historiadora da arte Francisca Moreno Fuentes resume este itinerario de nenez de Maruja Mallo: Ana María, a quien su familia llamaba Maruja, había nacido en 1902 en Vivero (Lugo) donde su padre estaba destinado como administrador de aduanas portuarias. Fue la cuarta de los catorce hijos que tuvieron D. Justo Gómez Mallo y Dª.  Pilar González Lorenzo que disfrutaban de una posición económica más que desahogada, podrían haber vivido de las rentas procedentes de las fincas del padre en Aranjuez, pero él no había querido caer en el señoritismo y trabajó para el Estado con diversos destinos, como administrador del cuerpo de aduanas, por lo que la familia cambió su lugar de residencia varias veces durante la infancia de la niña.

Cuando Maruja tenía tres años ya tenía cinco hermanos, de los cuales dos eran menores que ella, la familia estaba organizando uno de estos traslados y recibieron la visita del hermano de Pilar y su esposa, los tíos Ramiro y Juliana, matrimonio sin hijos que se enamoró de la pequeña Maruja y sugirió la idea de que fuera a vivir con ellos.

Este tipo de situaciones era frecuente entre las familias de la época, sobre todo si el hijo o la hija pasaba a vivir con algún miembro de la familia bien acomodado, y bien relacionado como es el caso, pues D. Ramiro González Lorenzo era un próspero hombre de negocios.

En realidad, en las dos ramas de la familia había empresarios tanto como artistas y científicos lo que sin duda influyó en la búsqueda permanente de la excelencia y la innovación en la obra de Maruja Mallo, es seguro que el ambiente familiar propició el desarrollo de su personalidad singular y voluntariosa.

La niña vivió ocho años felices con los tíos que alentaban su temprana habilidad para la plástica y la colmaban de atenciones y bienes materiales, alternando estancias en el pueblo de Corcubión en el espectacular cabo de Finisterre y su casa de A Coruña.

Cuando Maruja tenía doce años, y ante la insistencia de sus padres, vuelve a vivir con sus padres y hermanos, que tenían ahora su residencia en Avilés. Según testimonian sus familiares, la niña llegó a su casa como si llegaran los Reyes Magos, cargada de regalos para todos.

En Avilés nacerán el resto de sus hermanos y morirán dos de ellos. En 1922, la familia se instala en Madrid y ella ingresa en la Academia de Bellas Artes de San Fernando junto con su hermano Cristino.[iii]

En consecuencia, podemos afirmar claramente que Maruja Mallo residiu na nosa cidade entre o traslado familiar a Tui nos inicios de 1904, cando contaba con dous anos de idade, ata setembro de 1905 en que se traslada cos seus tíos maternos a Corcubión, permanecendo a familia Gómez González en Tui ata 1907 en que se despraza a Verín.

Maruja Mallo residiría pois entre os dous e os tres anos de idade na casa familiar que supomos na rúa Elduayen e aínda que carecemos de noticia algunha ao respecto, sería probable que regresase algunha vez á nosa cidade para visitar aos seus pais e irmáns namentres vivía cos seus tíos.

A nosa artista comezou a súa formación artística en Avilés na súa Escola de Artes y Oficios e en diversos estudios particulares como o do pintor Luis Bayón, en 1922 ao trasladarse a familia a Madrid fórmase, xunto co seu irmán Cristino, na Real Academia de Bellas Artes de San Fernando onde permaneceu ata 1926. Alí relacionouse con artistas, escritores e cineastas como Salvador Dalí, Federico García Lorca, Margarita Manso, Luis Buñuel, María Zambrano e Rafael Alberti. Durante a década dos anos vinte traballou para numerosas publicacións literarias como “La Gaceta Literaria”, “El Almanaque Literario” ou “Revista de Occidente” e realizou portadas de varios libros. En 1932 foi estudar cunha bolsa da Junta de Ampliación de Estudios, a París e alí entrou en contacto co surrealismo, coñeceu a Max Ernst, René Magritte, Joan Miró, Giorgio de Chirico e participou en faladoiros de café con André Breton e Paul Éluard. En París comezaría a súa grande etapa surrealista. En 1933 tras o falecemento do seu pai, o seu principal financiador, debe renunciar a continuar na capital gala e oposita a unha cátedra de Debuxo obtendo destino no Instituto de Arévalo. Pero non interrompe a súa actividade artística e intelectual.

Maruja Mallo. ‘Kermesse’, 1928. Centre Pompidou, París.

O inicio da guerra civil supón un novo capítulo da relación de Maruja Mallo con Galicia e concretamente con Tui: As principais biografías explícannos que firmemente comprometida co proxecto cultural e político da República, Maruja Mallo decide pasar o verán do 36 en Galicia, a súa terra natal. Tense dito que pretendía impartir aulas na Escola de Artes e Oficios de Vigo e participar no labor das Misións Pedagóxicas pero, segundo Emilio Ínsua e Carlos Nuevo Cal, o que a movía en realidade era axudar a organizar un congreso rexional do POUM (Partido Obrero de Unificación Marxista) no que militaba o que daquela era o seu compañeiro sentimental, o ourensán Alberto Fernández Martínez, Mezquita, con quen se tería instalado en Bueu ao comezo da temporada estival.

Sexa como for, o certo é que ambos chegan a Beluso co bo tempo e ocupan unha tranquila casa á beira do mar onde reciben a visita de moitos amigos; entre eles, o xornalista Johan Carballeira, o ilustrador Federico Ribas Montenegro e a súa compañeira Georgina Boussage e, probablemente, o fotógrafo José Suárez. Na vila mariñeira, Maruja comeza decontado a debuxar, prepara apuntamentos para unha nova serie pictórica. Son bocexos de rostros de traballadores do mar, peixes, dornas, buguinas, áncoras e algas que se conservan no Caderno de debuxos preparatorios para a serie “A relixión do traballo”[iv]. Segundo Manuel Vicent precisamente iso estaba facendo, pintando, cando soubo da morte de Calvo Sotelo e cando, pouco despois, presenza como tiran o corpo dun home desde o balcón do Concello de Bueu. Naquelas primeiras semanas, a artista observa conmocionada como os estibadores do porto meten en caixas de madeira seladas con cravos, a membros da masonería para que, confundidos coa mercadoría, poidan librar a vida. Neste clima de incerteza e violencia, Mezquita despídese dela e foxe cara a Portugal. Nunca máis se volverán ver. El foi detido en Lisboa o 11 de novembro de 1936 e devolto a España onde foi torturado e condenado a morte, condena que despois lle sería conmutada por pena de cárcere. Finalmente logrou saír de España, grazas á mediación de diversos amigos. Nunca regresou, viviu exiliado en México, Cuba e Iugoslavia. Faleceu en 1968, en Venezuela, onde o acollera o seu amigo Rómulo Gallegos con quen cadrara en Beluso en 1935, mentres o escritor venezolano residía na vila.

Cuaderno de Galicia, 1936

Cando queda soa, a pintora refúxiase en Vigo, no actual barrio de Lavadores, na casa dun dos seus tíos maternos, desde onde pode escoitar claramente os tiros dos asasinatos que se cometen a diario nas inmediacións. Durante semanas vive con medo a posibilidade dunha denuncia e o temor de ser arrestada. Probablemente, foi entón cando comezou a tomar as notas que usará no texto “Relato veraz de la realidad en Galicia”, enviado desde o exilio ao xornal barcelonés La Vanguardia. Unha extensa e detallada narración dos primeiros meses de guerra en Galicia do que nos ocuparemos máis adiante.

A finais de 1936, recibe un cablegrama da Asociación de Amigos del Arte de Buenos Aires emitido o 29 de novembro de 1936. Convídana a participar nunha serie de conferencias na capital arxentina o que lle serve de escusa para saír de Vigo. Tense dito que a amizade con Concha Méndez[v] ou quizais a intervención de Tota Atucha[vi], tiveron moito que ver coa recepción deste oportuno salvoconduto. De Vigo viaxa a Tui, onde vivira de nena e onde nacera o seu irmán Cristino. Alí cruza a fronteira, axudada talvez polos antigos compañeiros de seu pai que exercera en 1903 na administración daquela alfándega. Xa en Portugal, segue viaxe a Lisboa onde se atopa con Gabriela Mistral, responsable da embaixada de Chile, quen a pon baixo a súa protección diplomática e a axuda cos trámites para conseguir unha pasaxe para América. Logra embarcar avanzado xa o mes de xaneiro no Alcántara, un vapor postal inglés. Leva consigo “Sorpresa del trigo”, segundo deixou dito o seu cadro máis representativo, e dúas cartas de Gabriela Mistral, unha para Victoria Ocampo e outra para Alfonso Reyes. Chega á capital bonaerense o 9 de febreiro de 1937; onde, xa instalada, cadrará cun amplo grupo de intelectuais e artistas galegos, Luís Seoane, Carmen Muñoz, Rafael Dieste, Otero Espasandín, Lorenzo Varela e Eduardo Blanco Amor, entre outros[vii].

Pero tamén sobre esta saída de España fuxindo da represión hai diversas versións. De novo Carlos Nuevo e Emilio Insúa aportan claridade: durante a súa estadía en Vigo ben é certo que cumpre a formalidade de se presentar diante das novas autoridades, alegando a súa calidade de profesora de instituto, o que semella poñela a salvo de represalias e lle permite ademais recibir emolumentos en tal concepto ata, polo menos, decembro de 1936 (...) O convite formal da Asociación de Amigos del Arte de Buenos Aires para impartir conferencias e realizar unha exposición na capital arxentina será o pretexto agardado por Maruja para cruzar a fronteira portuguesa por Tui e embarcar en Lisboa, sen maior complicación burocrática, a pesar do moito que se ten especulado sobre aquelas horas e sobre a axuda que lle tería emprestado a cónsul chilena Gabriel Mistral, con rumbo a Arxentina[viii]

Maruja Mallo regresou do exilio en 1965, instalándose no barrio de Salamanca de Madrid para estar cerca da súa familia. Eran catorce irmáns e oito deles, solteiros, compartían un piso enorme na rúa Velázquez e con eles mantivo unha ampla relación.

Cando xa tiña 80 anos comezou o seu recoñecemento público nunha España que a tivo ignorada durante toda a ditadura franquista. Así, distinguírona coa Medalla de Ouro de Belas Artes en 1982, a Medalla de Ouro da Comunidade de Madrid en 1990 e a Medalla de Ouro da Xunta de Galicia en 1991. En 1993, o Centro de Arte Contemporánea de Galicia dedicoulle unha exposición retrospectiva. Finou en Madrid en 1995 e os seus restos foron trasladados á súa vila natal de Viveiro[ix]. No ano 2017 dedicóuselle o “Día das artes galegas”.

Como xa se anunciou, un ano despois de chegar a Arxentina, a pintora envía a La Vanguardia a serie de artigos nos que recolle as súas impresións sobre o sucedido na nosa terra neses primeiros meses de guerra. Non son estes os primeiros textos en prensa que publica pero son, ata onde sabemos, os únicos nos que compromiso e a denuncia política resultan tan evidentes. Baixo o título “Relato veraz de la realidad de Galicia”, a tres columnas e ocupando a metade inferior da páxina, a crónica, en castelán, repártese ao longo de catro entregas; aparecidas os días 14, 16, 21 e 26 de agosto de 1938[x] Nesta serie atopamos varias referencias a Tui que pechan así a relación de Maruja Mallo coa nosa cidade, sobre a que aporta as informacións das que tivera coñecemento durante a súa estadía en Lavadores e que extractamos dos referidos artigos:

La alameda de Tuy es uno de los lugares de Galicia donde mayor ha sido la matanza. Cuando por la bestial invasión del Tercio y los moros en Badajoz los campesinos y obreros huían a refugiarse en la frontera, Portugal, a petición de Franco, devolvía a los españoles. La alameda de Tuy es hoy llamada por el pueblo: "El paseo de la muerte".

A las doce del día, y cuando el sol está más fuerte, es costumbre sacar a los presos de las cárceles para fusilarlos; pelotones de trabajadores de veinte a cuarenta años, radiantes de salud, quemados por el sol de las faenas del campo, o azotados por el salitre de los mares de altura, bajan las escaleras de las cárceles, serenos. Largas filas de mujeres les siguen arrodilladas, besan las huellas que van dejando por las calles y las aceras, mientras dicen: "Les arrancan la vida, por tener ideas, pero aquí aún quedamos nosotras, y en Madrid están los nuestros". Esta exhibición a pleno día está organizada para escarmiento de los que creen en la justicia, para los que están construyendo un mundo nuevo, para el pueblo español creador y ordenador. La mayor parte de las denuncias las hacen las beatas bigotudas y las prostitutas desdentadas que van a los Gobiernos civiles y a las Comandancias militares a hacer declaraciones. Los altos mandos suelen decir acalorados, después de escuchar estas acusaciones: "Estas sí que son mujeres patriotas". Después ante la eficacia de las denuncias ellas suelen decir: "Murieron sin confesión, en pecado mortal. Nosotros, que somos los buenos, porque vamos a misa, tenemos que rezar por ellos, para que no se condenen". Hablan así estos escombros encajinados, mientras que los nombres de las calles Colón, Cajal, Carlos Marx, Rosalía de Castro, Concepción Arenal, son sustituídos por los nombres de los altos mandos sangrientos (...) Los escaparates del comercio de La Coruña, El Ferrol, Santiago, Tuy, Vigo, Orense, toda Galicia, están abarrotados por las banderas alemanas, italianas, portuguesas y monárquicas españolas. Grandes letreros dicen: "Haremos una España libre, grande y única". Vocean los nacionalistas al mismo tiempo que por las calles nos cruzamos con los espías alemanes, y por sus puertos desembarcan armas extranjeras.

https://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:Monumentov%C3%ADtimas.JPG

LOS MÁRTIRES

Hablaré de aquellos que conocí personalmente, ya que el número de víctimas es incalculable (...) Cilio Martínez, tenía catorce años, bajaba de los montes cargado de piñas para venderlas en las escuelas y en los cuarteles de Tuy. Después de estallar la traición de los militares, trataba de convencer a los soldados diciéndoles: "No obedezcáis cuando os obliguen a ir a pelear en el frente. Rebelaos cuando os ordenen matar a trabajadores; son vuestros hermanos. Iguales que nosotros, son obreros, campesinos y marineros". Habían transcurrido pocas semanas cuando C. Martínez fue encarcelado y sentenciado. Cuando era conducido por el sargento de la guardia civil para ser fusilado, le iba repitiendo por la agitación del terror: "Señor, ¿verdad que ya no le venderé más piñas?, ¿verdad que ya no le venderé más piñas?". Pidió justicia antes de la primera descarga. La libertad era su aspiración más alta.

Deste mozo Cilio Martínez carecemos de noticia algunha, reseñar unicamente que son moi escasos os fusilamentos documentados de menores de idade. Resulta significativo que en Tui carezamos de noticia sobre este crime infame cando na memoria colectiva segue perdurando a lembranza daqueles fusilamentos de 1936 e 1937. Podemos especular cunha confusión de Maruja Mallo ao identificar a este rapaz como tudense. Sexa como for cómpre afondar esta figura de Cilio Martínez para documentar a súa posible existencia.

Os interesados na lectura destes artigos poden facelo no seguinte enlace: https://historiasdearteyguerra.blogspot.com/2012/12/relato-veraz-de-la-realidad-de-galicia.html

En conclusión, Maruja Mallo, unha das grandes artistas da nosa vangarda tivo unha efémera relación con Tui onde residiu entre os dous e tres anos de idade, ata o nacemento do seu irmán Cristino, por onde logrou escapar da barbarie desatada tras o inicio da Guerra Civil e á que dedicou algunhas liñas de lembranza sobre a represión dende o seu exilio en Arxentina[xi].

 

---

[i] Nuevo Cal, Carlos e Ínsua López, Emi lio(2010):Maruja Mallo, de prometedora pionera a artista universal: materiais para unha biografía exacta e completa da pintora viveiresa entre 1902 -1936.  Fundación Caixa Galicia, p. 18.

[ii] Nuevo Cal, Carlos e Insua López, Emilio (2010), p. 24-27.

[iii] En https://www.fundacionannao.org/noticias/maruja-mallo-la-dificultad-de-lo-diferente-francisca-moreno-fuentes.html

[iv] Galicia había ya penetrado en la inspiración de Mallo. La prueba es el "Cuaderno de Galicia", en sus páginas, aparecen apuntes, elementos y formas (redes, peces, lanchas, algas...) que darían pie a series como "La religión del trabajo", que tomaron cuerpo en Argentina  Se llama "Cuaderno de Galicia", tal y como lo tituló Maruja Mallo, pero el crítico de arte Carlos López Bernárdez sostiene que debería ser "Cuaderno de Beluso" en recuerdo a la parroquia buenense donde Maruja Mallo estuvo una temporada gestando sobre papel y con un lápiz la serie "La religión del trabajo", dedicada, especialmente a la clase marinera.

[v] Concepción Méndez Cuesta, nada en Madrid o 27 de xullo de 1898 e finada na Cidade de México o 7 de decembro de 1986, foi unha escritora, poeta, dramaturga e guionista española, contemporánea da Xeración do 27. Estivo casada con Manuel Altolaguirre. Pertencía ao grupo de Las Sinsombrero, onde estableceu a amizade con Maruja Mallo.

[vi] María de las Mercedes Adela Atucha y Llavallol (1887-1970) coñecida como Tota é a condesa de Cuevas de Vera, nacida en Buenos Aires e casada co nobre español Carlos Caro y Potestad, I Conde de Cuevas de Vera. Estivo moi vinculada co grupo dos surrealistas hispanos, estivo relacionada con Luis Buñuel.

[vii] Arias Chachero, Patricia (2023): “Relato veraz : o verán de 1936 en Galicia segundo a pintora Maruja Mallo” en  Aunios revista cultural da illa de Ons, Asociación Cultural PineiÓns, nº28, pp. 36-37. http://bueu.esy.es/Revistas/Aunios/28/08-Maruja-Patricia.pdf

[viii] Nuevo Cal, Carlos e Insua López, Emilio (2010), p. 218-219.

[ix] Fandiño, Xosé Ramón : Maruja Mallo. Publicado o 11/11/2007 no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) https://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=1733. Recuperado o 26/10/2025

[x] Arias Chachero, Patricia (2023), p. 37.

[xi] Un achegamento xeral á figura da nosa artista en Vidal, Carme: Maruxa Mallo. Edicións A Nosa Terra , 1999 e a novela de Ana Rodríguez Fisher: Notre Dame de la Alegria, Siruela, 2025.