Ir al contenido principal

De novo Álvaro de Cadaval, o poeta galego do Renacemento

O tudense Álvaro de Cadaval segue sendo un gran descoñecido na súa cidade natal, aínda cando para autores como Ramón Otero Pedrayo constitúe o mais egrexio representante do Renacemento en Galicia. Xa en 1852 Francisco Ávila y la Cueva escribía: "este esclarecido varón habiendo escrito y publicado obras latinas en prosa y en verso ha tenido la desgracia de no ser conocido entre los nuestros"[i]



Como mostra diremos que na fachada da actual Facultade de Xeografía e Historia, antiga sede central da Universidade, na ampliación que se realiza a finais do século XIX foron colocadas no frontis catro estatuas monumentais dos benfeitores e promotores da Universidade compostelá: Lope Gómez de Marzoa, Juan de Ulloa, o conde de Monterrey –VI Conde, Manuel de Acevedo y Zúñiga- e Álvaro de Cadaval[ii]. Poucos tudenses, mesmo os que estudamos naquela facultade, tiñamos conciencia da presenza deste senlleiro persoeiro naquel destacado lugar.

Xa no ano 2014 en Tudensia abordamos a figura de Álvaro de Cadaval (https://tudensia.blogspot.com/2014/08/o-humanista-tudense-alvaro-de-cadaval.html) nun post que agora ampliamos.

Poucos investigadores teñen abordado a figura de Álvaro de Cadaval; desta escaseza derivan numerosas dúbidas na súa biografía. Foi, como case sempre, Enrique Flórez, na súa monumental “España Sagrada”, o primeiro de apuntar o seu nome, continuado polo historiador tudense Francisco Avila y Lacueva, así como Manuel Fernández-Valdés, no seu libro "Familias antiguas de Tuy" de 1958. Na actualidade salientan os traballos de Julio Francisco Ogando Vázquez, Manuel C. Díaz y Díaz ou José García Oro. Recentemente, no ano 2017 Justo Carnicero Méndez-Aguirre[iii] no estudo que realiza da biblioteca de Cadaval, en base ao arquivo de Francisco Ogando, destaca como a principal característica do seu pensamento o seu carácter erasmista, como corresponde ao un home do seu tempo, século XVI, cando as obras de Erasmo de Rotterdam estaban de plena actualidade e debate, pola súa influencia no pensamento reformista que culminaría na Reforma protestante de Martín Lutero.

Álvaro de Cadaval, nace en Tui, e así o afirma nalgunha oportunidade, cara o ano 1505. Na nosa cidade vivían os seus pais Juan de Cadaval Valadares e Soutomaior, escudeiro, e María Álvarez Barbosa, que residían na rúa da Zapatería (un tramo da actual Rúa Lourenzo Cuenca ou de Abaixo).

O profesor García Oro[iv] comenta que Juan de Cadaval, que vivía en los años 1495-1500 y era parte interesada en el pleito de la villa de Salvatierra de Miño que disputaban los condes de Ribadavia, de Camiña y el señor de Sobroso, García Sarmiento. Era al parecer hombre bien acomodado y hábil en las lides procesales a las que concurría alegando importantes documentos reales que custodiaba celosamente. Esta hipótesis permitiría explicar el hecho de que Álvaro de Cadaval se tenga por hidalgo y también sus posibilidades de que, sin ser clérigo, haya podido realizar estudios universitarios y adquirir una notable pericia de la lengua latina de la que hace gala en sus escritos poéticos.

No seu estudo García Oro dubida da condición fidalga do escudeiro Juan de Cadaval que falece o 5 de xuño de 1541 sendo soterrado na sepultura que a familia tiña na capela de San Andrés na catedral tudense, a súa esposa, Ana Álvarez Barbosa, morre en 1551 sepultada tamén na mesma capela catedralicia.

Francisco Ogando[v] ao recoller a noticia da morte de Juan de Cadaval sinala o seguinte: Hacia el 5 de junio muere el padre. Por ello el juez de Tuy, don Vasco Rodríguez Araújo, asistido del escribano Gregorio Juan, se constituye en casa del difunto el día 18 de dicho mes y se practica el inventario de los bienes que el dicho dejó, por cuyo documento vemos que dejó a su muerte un patrimonio decentísimo de bienes raíces y pingües rentas

Con todo, hai dúbida da condición fidalga deste Cadaval, derivada do feito de que Álvaro de Cadaval solicitará posteriormente a Felipe II o recoñecemento deste privilexio. Con todo a posición familiar non sería modesta. O apelido Cadaval está amplamente estendido no territorio tudense, especialmente na vila de Baiona, onde diversos membros desta liñaxe ocupan cargos como rexedores, etc.

Era o menor de cinco irmáns: Francisca, que casou con D. Antonio Pereira de Caldas e Castro, cortesán portugués que tiña a súa casa nobre en Arcos – Randufe (un dos fillos deste matrimonio será outro destacadisimo escritor e xurista, en Portugal, Francisco de Caldas Pereira e Castro), Isabel que foi monxa, Eitor ou Hector, que finou moi novo e Pedro que cos seus tres matrimonios logrou acadar a casa de Cadaval de Nigrán e o morgado de Matamá.

Díaz y Díaz[vi], o gran latinista galego e destacado estudoso de Cadaval, sinala: Estas noticias, seguras, contrastan con las lamentaciones, en más de una ocasión, del propio humanista: su familia no contaría con fortuna por cuanto sus bienes le habían sido confiscados a un antepasado suyo por el rey Don Enrique de Trastámara, como partidario y defensor que habría sido del rey Don Pedro (refírese a Suero Yañez de Parada). Sus posesiones, a pesar de tales afirmaciones, eran bastantes para una vida familiar digna; pero es posible que en el reparto de los bienes familiares poco haya tocado en suerte a Don Álvaro como hermano menor, desde luego menos de lo que hubiera deseado y esperado. Por su situación familiar como último de los hermanos, resolvió dedicarse a los estudios. Curiosamente, sin embargo, no abrazó la carrera eclesiástica. Él mismo declara que «hes hombre libre hijodalgo y no tiene muger ni otro embaraço», aseveración que excluye terminantemente que se le pueda atribuir la condición de clérigo.

Sinatura de Álvaro de Cadaval

Os investigadores sobre a biografía de Álvaro de Cadaval apuntan que non estivo casado pero mantivo unha longa relación con Lucía Pose de Castroverde. García Oro recolle no seu estudo que os documentos acreditan esta relación: “tubo en ella un hijo llamado D. Juan de Cadaval y Sotomayor, a quien después reconoció su padre por tal hijo, unos amores que al parecer fueron duraderos ya que “además del D. Juan, tuvieron otros hijos que no les declara (el Don Juan) sus nombres”. Esta página biográfica que Álvaro de Cadaval debió empeñarse en conservarla secreta, para que no de dañara en sus pretensiones de hidalguismo y cortesanismo, se hizó pública tras su muerte, más exactamente en 1600, cuando su hijo Juan, por entonces capitán real en San Juan de Caaveiro, empredió una decidida campaña por conseguir la hidalguía, alegando los grandes méritos de su padre y su familia.

Álvaro de Cadaval asina as súas obras como “Cadaval Gravio Calydonio Tydense” facendo referencia a súa terra natal: Gravio, polos grovios que tiñan a Tui por capital, Calydonio, pois Calydon era o reino de Tydeo pai do fundador de Tui, e Tydense pola súa cidade. Como sinala o profesor Díaz y Díaz: el argumento principal puede deducirse del nombre que adoptó para sus publicaciones, siguiendo un hábito ya común entre todos los amantes de la antigüedad por este tiempo. Cadaval quiso subrayar y definir este origen con los patronímicos clásicos con que ilustra su apellido, lo que prueba que se sentía orgulloso de su origen. Se llama, en efecto, a sí mismo en un primer momento “Cadabalus Gravius”, nombre que luego completa para mayor determinación con el término “Calydonius”, de manera que la adjunción de éste constituye una muestra a su modo de ver de perfecta denominación latina, por el clásico sistema de los “tria nomina”. Luego todavía llega a añadir “Tydensis”, como si su nombre facticio tuviera ya entidad propia y peculiar, y hubiera que añadirle la determinación de origen. Todo este proceso puede observarse cómodamente en las indicaciones de autoría de sus distintas ediciones y obras. El primer término proviene del gentilicio “Grauii”, que Plinio (nat. 4, 112) atribuye al pueblo que ocupa la margen derecha del río Miño, en torno a Tuy. Por el contrario, “Calydonius” es adjetivo derivado del epíteto que corresponde al fundador mítico y epónimo de Tuy. Según las leyendas bajomedievales esta ciudad episcopal y fronteriza sería asentamiento de Diomedes, hijo de Tideo[vii], rey de Calydon. De este modo, siguiendo la vieja tradición latina, el “praenomen” designa el individuo, el “nomen” es genérico, y luego el “cognomen” precisa y determina la familia propia. Cadaval, ajustándose al uso establecido entre los humanistas, hace la traslación al plano geográfico, de modo que el “nomen” figurado representa la comarca o región de origen, y el supuesto “cognomen” el punto nativo concreto. El hecho de que el “praenomen” sea pura latinización de Cadaval, significa que así se personalizaba el autor, que entendía que, bajo este nombre, tenido por propio, no podía designarse ningún otro, conocido en la república de las letras[viii]

Carnicero confirma os seus estudos en Salamanca como lembra nun dos seus libros: “Salmanticam urbe (qua non praestaior ulla)/ Florentem studijs, lterarum incensus amore/ Spontea mea, ut biberem sacrati Tormitos undas, / Visi, diuitijs multo meliora secutus”. Ali acadou a condición Bacharel para exercer a docencia en Gramática. Parece confirmado que pasou pola cátedra capitular de Gramática en Ourense e tamén en Braga, e foi educador de fillos da nobreza. Está ben documentado que foi docente en Santiago de Compostela, un dos primeiros mestres de Gramática no novo Colexio de Santiago Alfeo, berce da Universidade compostelá, Xa no 1542 asina o seu primeiro contrato para “ler por todo un año entero tres liçiones (…) la una de Arte y las dos de Poesía o de Oratoria”, continuando ata antes de 1565 con diversos avatares, contratos e oposicións como “maestro de medianos”. Cómpre lembrar que estes postos non eran vitalicios, senón que a continuidade dependía da súa eficacia e da opinión dos persoeiros que rexían a Universidade.

Ogando recolle que en 1547, el 18 de junio. Álvaro de Cadaval, “catedrático perpetuo de la cátedra y estudio byejo de la ciudad de Santiago”, arrienda a Bastián do Porto, clérigo vecino de la villa de Muros y por espacio de tres años, cuatro cargas de pan y un ferrado de trigo, y otras cosas que el Maestro Cadaval tiene en el alfoz de Muros y otras feligresías de la zona y que le pertenecen por razón de la dicha cátedra del Estudio Viejo.

Jaime Peña Arce[ix] destaca que pese a su trayectoria en la academia compostelana, la vida de nuestro humanista no fue estable (...) De lo que no cabe duda es de que, gracias a su amistad con Rodrigo Pinheiro (¿?-1572), obispo de Oporto, entró en la órbita de la corte portuguesa, por lo que sus viajes y estancias en Lisboa fueron constantes; de hecho, en muchas ocasiones, fueron los propios monarcas lusos los que apoyaron la edición de sus obras, impresas mayoritariamente en prensas de la capital del país vecino.

Sabemos, por outro lado, que a súa familia e parentes (lembremos a Francisco Caldas) teñen destacada presenza en Portugal (tanto en estadías curtas como noutras mais alongadas) polo que non resulta estraña a súa relación cos personalidades lusas.

En 1566 afirma o propio Cadaval que logo de doce anos en Santiago, “esteve lendo en Ourense” e posteriormente pasa a Braga, “onde estuve quatro anos lendo em o tempo do arcebispo Dom Baltasar”. Ogando recolle que tamén representa unha obra de teatro en Viana do Castelo ante o Cardeal  infante D. Enrique (fillo menor do rei D. Manuel I, rexente do seu sobriño-neto, o rei Sebastián I ao que sucede no trono entre 1578 ata a súa morte en xaneiro de 1580).

Entre os anos 1565-1566 vive baixo o amparo deste Cardeal Infante D. Henrique, e tenta ser aio e mestre do infante D Antonio, fillo do rei de Portugal. Consegue publicar os seus poemas e composicións co editor lisboeta Francisco Correa, tipógrafo do Cardeal. Continúa en Portugal e en 1568, con outro editor da capital lusa, Antonio González, saca do prelo novas obras. Neste ano vive con quen será un dos seus protectores, o bispo de Porto Don Rodrigo Pinheiro, á que xa coñecía de antes. Agora por mor dun grave accidente co seu cabalo, o bispo recíbeo na súa finca de Santa Cruz, e Cadaval corresponde a súa xenerosidade dedicándolle a súa composición mitolóxica “Pythiographia”.

Neste tempo foi acusado de herexía pola Inquisición portuguesa, debido a súa condición de erasmista. En xaneiro de 1565 é apreixado en Braga polo inquisidor Pedro Álvarez del Portillo iniciándose un proceso na súa contra que se retoma ao ano seguinte en Lisboa onde os inquisidores Jorge Gonçalves Ribeiro e Ambrosio Campelo, dan orde de prender a Cadaval, “estante ora nesta cidade”. El 30 de agosto, Cadaval, en castellano escibe una carta a los Inquisidores, donde afirma no tener hecho nada contra la fe. Ese mismo día es condenado, por un tribunal presidido por el Obispo de Targa. En los considerandos, se habla de Erasmo, y de su pensamiento con respeto al sacramento de la confesión. Se retiran las referencias a luteranísmo. Se le condena a “abjuraçâo de leui suspeito na fé, na mesa do Santo Oficio, diante dos Inquisidores e seus oficiais, e lle asignan cárcere pelo tempo que parecer os Inquisidores, onde será instructo no que cumpre pera sua salvaçâo, e se confessará as três Páscoas do ano, e receberá o santíssimo Sacramento, de conselho de seu cura, indo às missas e pregaçôes domingos e festas, muito inteiramente fazendo tôdolos mais autos de bon católico cristiâo, emendando sua vida, e lhe mandam que seja muito atentado em suas falas nos semelhantes casos, sob pena de ser castigado como o caso merecer”. El 7 de septiembre, abjura de “leui”. Este mismo día, envía y suplica por carta, que lo suelten de la cárcel. El 5 de octubre es puesto en libertad [x].

Retorna a Santiago en 1568: en claustro de 6 de septiembre Cadaval, gana por oposición la cátedra de medianos de gramática, del Colegio de San Jerónimo, por ocho votos a favor y cuatro a favor del Bachiller Ruiz.[xi]

Pero en relación a este episodio Díaz y Díaz subliña con agudeza: Gana reñidamente Cadaval, que ve su triunfo limitado por unas reservas que le imponen los señores del Claustro.Se le advierte solemnemente, como expresan las propias palabras del Acta Claustral, que se le retiraría la concesión si no enseñara a satisfacción del Claustro.

El resultado de la propia oposición, a pesar del triunfo de Cadaval, ya resulta sospechoso tratándose de un maestro de su prestigio, experiencia y renombre; pero parece aún más sorprendente tamaña cautela, en la que quizás haya que ver, entre otros motivos menos confesables, una especie de desquite por haber abandonado esta Universidad para tratar de medrar fuera de ella. Pese a tanta reserva, no debió de haber motivos de queja suficientes para resolverle la cátedra. Pero los hechos siguen ahí inquietándonos no poco, y obligándonos a preguntarnos cual sería el trasfondo de estos comportamientos. Pero en lugar de los tres años previstos, la cátedra fue objeto de nueva provisión dos años después. Acaso es en los años en torno a 1570, cuando disponemos de más informaciones claustrales sobre nuestro personaje. Éstas acusan un trato ordinario, irrelevante, casi desconsiderado, con el Maestro Cadaval, cuya situación nunca debió ser distinguida. En abril de 1570 se pagan sus fianzas con cargo a la parte que le toca del sueldo de su cátedra; en octubre del mismo año se le pagan atrasos adeudados; en noviembre de este año, en fin, se le concede prórroga de «la catreda de Medianos con el salario que la dicha catreda tiene». A 22 de marzo de 1571 se le concede el pago del salario anual todo junto que le correspondía después de la prórroga del otoño anterior.  El último momento importante de la vida de Cadaval en la comunidad universitaria, acaso el segundo desde su incorporación a la docencia y la redacción de la inscripción del Colegio de Santiago Alfeo por los cuarenta, tuvo lugar en el otoño de 1571. El día de san Lucas fue encargado por la Universidad de pronunciar la oración de esa fiesta, trabajo especial por el que el Claustro acuerda concederle una gratificación de seis ducados en diciembre de ese año[xii]. Acaso tal distinción fue un poco su despedida universitaria, ya que concluido ese curso ya no vuelve a aparecer el Maestro Cadaval en sus registros. En efecto, desde el verano de 1571 desaparece de la documentación universitaria compostelana. En 1572 ya no figura su nombre entre los tres nombres distintos que ocupan las tres cátedras de Latinidad.  Deducimos que hacia mediados de 1571 abandonó la docencia universitaria. Es probable que al fin hubiera obtenido la jubilación que había solicitado del rey a finales de 1569 en la segunda de sus súplicas, elevada desde la Corte, a la que, en medio de achaques y gastos cuantiosos, según dice, se había trasladado por su cuenta para presentar de cerca sus peticiones a la Corona. Probablemente le fue concedida a Cadaval la merced real cuando concluía la prórroga de su cátedra que, como queda dicho, tuvo lugar en 1570[xiii]

Pero a lembranza de Cadaval chegou ata hoxe por que no claustro do Colexio de Fonseca, sede histórica da Universidade de Compostela, existe unha longa inscrición conmemorativa da creación deste centro universitario polo arcebispo Alonso de Fonseca, labor que foi rematada polo arcediago Lope Sánchez de Ulloa. Unha inscrición de 1544 que curiosamente aparece asinada polo seu autor: “Cadaval hec”. No texto deste gravado figura a frase que foi o lema do quinto centenario da universidade de Santiago: “Gallaecia fulget”, Galicia brila. Durante moitos anos esta era a única obra coñecida de Cadaval, na que deixaba patente o seu dominio da lingua latina e os seus recursos.

Carolo Caesare cum matre regnantibus Alfonsus Fonseca illustris antea Compostelanus demum vero Toletanus archipraesul ad decorem patriae et ut studiosi absque sumptu discere possent gimnasium hoc in avi materni aedibus extruere curavit. Morte vero praeventus Lupo Santio de Ulloa archidiacono rectori perficiendum ex b. testamento reliquit. Qui obiit pridie Nonas Februarii anno Domini millesimo quigentesimo trigesimo quarto, aetatis quidem suae sexagesimo.

Nunc magis atque magis Gallaecia fulget alumno
qui dedit hunc patriae tantum generosus honorem.
Sanctius ipse Lupus propia de stirpe creatus
ut Musis gratum faceret tenebrasque fugaret

omnibus hoc breviter complevit amabile munus
quo populus merito, proceres et concio tota
innumeras tanto grates pro lumine reddunt.
Cadaval hec
 

"Cadaval Hec" sinatura da inscrición do claustro do Pazo de Fonseca - Santiago de Compostela

No reinado do Cesar Carlos (Carlos I) e a súa nai (Xoana a Louca) o ilustre Afonso Fonseca, antes arcebispo Compostela e finalmente toledán, para adorno da patria e para que os estudosos puideran aprender de balde coidou de construír este colexio no solar do seu avó materno. Pero impedido pola súa morte, deixou en testamento a Lope Sánchez de Ulloa, reitor arcediago o encargo de acabalo. Finou o 26 de febreiro de 1534, con sesenta anos.

Agora máis e mais Galicia brilla co seu alumno

Que deulle esta xenerosa honra a súa patria

Este Lope Sánchez da súa estirpe

Para facer un don grato ás Musas e por en fuxida ás tebras

Para todos cumpriu en breve tempo o amable encargo

Con que o pobo polo méritos, os próceres e toda a

Corporación dan innumeras grazas por tan grande luz. 1544

Isto é de Cadaval.  



Dous detalles da inscrición que percorreo o claustro do Pazo de Fonseca - Santiago de Compostela

Poucos anos despois da súa xubilación na Universidade de Compostela, caeu enfermo, cunha especie de demencia senil que o seu sobriño Caldas Pereira denomina “phrenessi”, ata a súa morte no barrio de Mazarelos de Compostela o 10 de marzo de 1575, deixando sinalado no seu testamento a súa intención de ser soterrado na Catedral de Tui, desexo que non lle foi cumprido por quen o asistiu nos últimos anos da súa vida e a quen nomeou o seu herdeiro, o cóengo compostelán Diego Suárez de Tangil. Morreu moi humildemente, como acredita o inventario dos bens deixados á súa morte: Catorze cucharas de palo y una escobilla vieja. Un pedaço de una red de pescar. Iten una espada. Unos çapatos de nino, xunto a máis de oitenta libros, entre os que había textos de Ovidio, Platón, Tito Livio, Homero e outros en latín e grego.

La lectura del índice (dos libros de Álvaro de Cadal que figura no expresado inventario) produce una inicial impresión de pobreza, ya que no figuran o no fueron consignados más 81 volúmenes, caudal a todas luces muy escaso para un humanista del siglo XVI. Tan reducida nómina no está justificada por la falta de medios materiales en que según reiterada lamentación, parece haberse desenvuelto siempre, a lo largo de su vida Álvaro de Cadaval. Una serie de sinrazones nos inducen a creer que su biblioteca tenía que ser muy superior a la que nos ofrece el índice consignado. La cultura humanística y las fuentes literarias de que hace gala en sus obras, lo evidencian de forma indiscutible, sin que, a nuestro juicio, pueda conferirse validez suficiente a la suposición contraria de que esa obras, cuyo conocimiento acredita, pudieran ser leídas en las bibliotecas públicas y particulares por él frecuentadas.Una biblioteca particular del siglo XVI tiene un sello mucho más personal que otra del siglo XX. El escritor y el docente que citan puntualmente las fuentes necesitan presencia real y física del libro utilizado. Por otra parte, las andanzas de Álvaro de Cadaval por diversas ciudades portuguesas, sus relaciones con sus mecenas y humanistas amigos le pondrían en circunstancias de consultar ediciones codiciadas, pero también, sin duda alguna, de recibir obsequios de libros, propios y ajenos, en una época tan sensible a este tipo de manifestaciones corteses.

La pobreza del inventario de la librería de Cadaval no tiene justificación posible, a menos que pensemos-cosa improbable- que, habiéndole sorprendido la muerte en Compostela, parte de sus libros hubiese quedado en Ourense o en Portugal. Si a ello añadimos la total ausencia, en el inventario, de obras distintas de las de literatura clásica y renacentista, de impresiones realizadas en Galicia, no nos queda más remedio que sospechar el canónigo Suárez de Tanxil, retiró previamente las obras que estimó oportuno y confeccionó el inventario de bienes relictos a la muerte de Cadaval con el mismo criterio ético con el que logró el testamento de nuestro humanista. Así la librería quedaría reducida a sus límites más elementales, a fin, incluso, de no inducir a sospecha de codicioso de herencias. Con todo, pese a lo dicho, hemos de convenir, que para aquel tiempo, y referido exclusivamente a las necesidades docentes, el catálogo de sus libros era más que suficiente para el profesor. Excesivamente pobre, en cambio, para el escritor, ya que la cultura humanística de Cadaval reclama sin lugar a duda una librería más copiosa. Se trata, en suma, de dos cosas muy distintas[xiv].

Pese a que a súa produción literaria, basicamente poética, é mais ampla fóronlle publicadas nove obras, todas en Lisboa. As súas obras pois acadan unha limitada difusión sobre todo en territorio portugués. Álvaro de Cadaval cultivou a prosa e o verso en castelán e latín, demostrando ser un experto coñecedor desta ultima lingua.

As súas obras principais son:

·       De magno atque universalle cathaclismo, ou Ichthyotyrannis (1563-1565), poema en hexámetros sobre o Diluvio Universal, que mistura o relato do Xénesis coas Metamorphoseon de Ovidio (episodio de Deucalión).

·       Pythiographia, epyllion alongado sobre a metamorfose de Pitis en piñeiro, imitandola de Dafne nas Metamorphoseon de Ovidio.

·       Comentario al Arte de Elio Antonio de Nebrija.

·       Apotheosis (1565), miscelánea de prosa e verso

No ano1568 publicou en Lisboa un tomo en catro cadernos con diversos poemas dedicados a personalidades da súa época coas que buscaba protección, influencia, financiamento para a edición dos seus libros, nunha actitude moi típica dos escritores e intelectuais do Renacemento: “Triumphalis tumulus” na honra de Carlos V e dedicado a Felipe II; “Epitaphium” na honra de Dona María de Portugal, primeira esposa de Felipe II; unha “Carmen” na honra de Rodrigo Gómez de Silva; o “Ecomisaticom carmen” e “De platarno extempore carmen” dedicado ao arcebispo compostelán Gaspar de Zúñiga e Avellaneda; o “Monocolor encomiasticonque carmen”, para o poeta Pedro de Andrade, camareiro de Don Duarte; o “Distrophon carmen” ao poeta Diego del Arroyo Valcárcel e outras composicións dedicadas ao prior do Crato lisboeta.

Xa na última etapa da súa traxectoria vital concibió, en  efecto, un  gran estudio que responde con criterios humanistas, bien entendido, al título que le dio: Descripción y Geografía  de  Galicia. Sabemos de él por una serie de documentos de 1569, que nos proporcionan bastante material, por desgracia insuficiente, para hacernos cargo cabal de los intentos de Cadaval. Imaginó nuestro latinista que había llegado la hora de abordar un estudio que, en buena parte, brillante pero insuficientemente, acababa de hacer también el canónigo de Mondoñedo, Licenciado Bartolomé Segura de Molina. Cadaval había llegado de Portugal poco antes, donde no logró todos los patrocinios que deseaba y necesitaba, y acababa de ganar de nuevo por oposición la Cátedra de Medianos de Santiago. El Maestro Cadaval cae en la cuenta de que para un propósito de tl envergadura necesitaba un apoyo muy fuerte, y supuso, basándose en otros precedentes, que éste sólo le podía venir del propio rey de España, Felipe II. En consecuencia, se apresta a dirigirse al rey. Para solicitar el patrocinio regio, ya que no cuenta en la corte de Madrid con los conocimientos de que había dispuesto en Lisboa, y que le habían servido al menos para lograr la publicación de todas sus obras, se hace a la idea de que la demanda debe ir acompañada de una documentación, que diríamos de idoneidad y capacidad. Para ello, en agosto de 1569 inicia ante el justicia mayor y alcalde de Santiago dos informaciones en que distintos testigos depondrán respecto a una serie de preguntas formuladas y organizadas por el propio Cadaval: el primer interrogatorio se refiere a su condición personal, capacidad e historial literario; el segundo se orienta a ponderar el interés, viabilidad y complejidad del proyecto[xv]. A súa intención era elaborar unha obra con información recollida de primeira man no decurso dunha viaxe que tiña proxectado emprender por toda a xeografía galega na compaña de ilustradores, especialistas en xilografía. O proxecto finalmente non foi aprobado. Tampouco chegou a resolverse o outro expediente no que reclamaba o recoñecemento da súa condición de fidalgo[xvi]

Álvaro de Cadaval estaba dotado dunha elevada capacidade intelectual, dun gran dominio da lingua latina, dunha elocuente oratoria… foi un dos primeiros docentes da Universidade, con recoñemento abondo para recibir o encargo da redacción da inscrición inaugural deste Universidade, mantivo unha presenza notable na corte portuguesa e nos ambientes literarios lusitanos, coñecía ben a obra de Erasmo de Rotterdam e dos seguidores (entre os que o temos de contar), pero tamén posuía unha certa presunción, habitual entre tantos humanistas da súa época, asi nunha das informacións por el promovidas no ano 1569 pregunta ás testemuñas que aporta: “si saben y es verdad que el dicho maestro Álvaro de Cadaval es uno de los elegantes oradores y poetas latinos que hubo y hay en toda España, muy elocuente y resoluto en todas las historias y antiguallas que son menester para su facultad y profesión, y que escribe tan bien en prosa como en verso latino, lo cual se halla muy pocas veces y es cosa rara”.

Conclúe Carnicero o seu estudo afirmando Álvaro de Cadaval, formó, como tantos otros parte de esa realidad vital, e intrahistórica, que diría Unamuno, por simpatizar con Erasmo, fue juzgado, perseguido y condenado a prisión, y alguna de sus obras que se conserva hoy, mutilada y censurada.

Cartel das xornadas realizadas en Tui en 2007

Velaí algunha das características da personalidade e da produción literaria de Álvaro de Cadaval, que xunto á súa achega aos inicios da Universidade de Santiago de Compostela (lembrado, como sinalamos nunha escultura situada na fronte da actual Facultade de Xeografía e Historia que foi antes sede central da universidade compostelá) salienta polas súas vinculacións coa cultura de Portugal, en correspondencia coa súa condición de tudense, e pola calidade da súa obra, exemplo sen parangón no Renacemento galego. Poucos lugares poden mostrar dous egrexios persoeiros daquel momento histórico: Álvaro de Cadaval (1505-1575), no ámbito literario, e Francisco Sánchez (1550-1623), na ciencia e na filosofía. E as figuras senlleiras agroman nun ambiente que as propicia como sería o Tui do XVI en pleno proceso de “reconstrucción” logo da desfeita sufrida no século XV. Hoxe segue reclamando a nosa atención e lembranza.

 



[i] Ávila y La Cueva, Francisco: Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su obispado. Tomo I. Edición facsimilar. Consello da Cultura Galega, 1995, p. 255.En outubro do ano 2007 o Concello de Tui organizou unhas xornadas sobre Álvaro de Cadaval que contaron coa intervención de destacados investigadores, entre eles D. Manuel C. Díaz y Díaz, un dos más relevantes latinistas do pasado século e catedrático da Universidade de Santiago, e que pronunciou en Tui a súa última conferencia, dedicada a Álvaro de Cadaval. Ver https://tui.gal/gl/novas/o-concello-organiza-xornadas-alvaro-de-cadaval-un-humanista-tudense-do-seculo-xvi-celebrar-o-17-e-18-de-outubro

[ii] Documentado traballo de José Manuel García Iglesias sobre esta fachada en https://museovirtual.usc.gal/es/bienes/portada-de-la-real-universidad-actual-facultad-de-geografia-e-historia

[iii] Xulio Francico Ogando Vázquez - Justo Carnicero Méndez-Aguirre: Álvaro de Cadaval Valladares y Sotomayor : Humanísta y Erasmista Gallego,. Su biblioteca e impresos.  Ourense : Grupo Marcelo Macías de colaboradores do Museo Arqueolóxico e do Arquivo Histórico Provinciais, 2017. (Boletín Auriense. Anexos 37)

[iv] García Oro, José y M.ª José Portela Silva, «El maestro compostelano Álvaro de Cadaval: breve historia de un embajador literario entre Galicia y Portugal», en Compostellanum: revista de la Archidiócesis de Santiago de Compostela (Santiago de Compostela), 41 (3-4), 1996, págs. 303-355.

[v] Xulio Francisco Ogando Vázquez (1913-2005) é un destacado investigador de Ourense, profesor, académico e dirixente galeguista, traballou, entre otros moitos temas, as figuras dos tudenses Francisco de Caldas e Álvaro de Cadaval. Sobre este último publico no Boletín Auriense (1975) un traballo titulado “La "Descripción y geografía de Galicia" del humanista Alvaro de Cadaval”. Deixou sen publicar un importante traballo de documentación sobre Cadaval e a súa biblioteca custodiado pola Fundación Casdemiro que conserva o seu arquivo. Sobre esta documentación basease o traballo, que seguimos, de Justo Carnicero Méndez-Aguirre: Álvaro de Cadaval Valladares y Sotomayor.. Op. Cit.

[vi] Díaz y Díaz, Manuel Cecilio, «Álvaro de Cadaval, primer latinista de la Universidad de Santiago: unas notas», en Cuadernos de estudios gallegos (Santiago de Compostela), 43 (108), 1996, págs. 323-359. http://estudiosgallegos.revistas.csic.es/index.php/estudiosgallegos/article/viewFile/239/240

[vii] Modificamos a afirmación de Díaz y Díaz que sinala a Tydeo como fundador de Tui e a Diomedes como seu pai.

[viii] Díaz y Díaz, M.C. Op. Cit.

[ix] Ficha de Álvaro Cadaval na Biblioteca Virtual de la Filología española de Jaime Peña Arace. Ver een https://www.bvfe.es/es/autor/9420-cadaval-alvaro.html      

[x] Carnicero Méndez-Aguirre, J.: Op. Cit. P. 53.

[xi] Carnicero Méndez-Aguirre, J.: Op. Cit. p. 56

[xii] Para Ogando este acto tivo lugar en 1549.- Se le descargan cuarenta y un mil y doscientos cincuenta ducados que se le pagaron al Bachiller Cadaval por la lectura del año que terminó por San Lucas en el mes de octubre, los cuales le habían señalado por salario después que dejó la cátedra, que tenía en el Estudio Viejo. En Carnicero Méndez-Aguirre, J.: Op. Cit.

[xiii] Díaz y Díaz, M. C.: Op. Cit.

[xiv] Carnicero Méndez-Aguirre, J.O Op. Cit., pp. 60-61.

[xv] Díaz y Díaz, p. 349-350.

[xvi] Sobre ambos interrogatorios recolle abondosa información Garcia Oro, na obra que vimos citando.


Comentarios

Publicación populares

A fábrica de galletas "La Peninsular"

Temos sinalado neste blog en diversas oportunidades o descoñecemento que posuimos da historia contemporánea de Tui fronte a outros períodos históricos moito mais investigados que a nosa historia mais recente. Aspectos como a vida política tudense na primeira metade do século XX seguen esperando un achegamento como tamén os procesos e dinámicas socias desenvolvidos no noso territorio. Hoxe ofrecemos en Tudensia un post sobre a fábrica de galletas “La Penínsular” que abrangue case medio século da vida económica tudense. Achegamos a información ofrecida polo profesor de historia económica da Universidade de Santiago de Compostela, Angel Ignacio Fernández González, no seu blog “Galicia Agraria” nun documentado post sobre a industria de galletas en Galicia nos principios do século XX. Aportamos a rica e moi completa información que achega profesor Fernández algunha pequena referencia da nosa autoria colocadas como notas. http://galiciaagraria.blogspot.com.es/2012/03/gall...

A lenda do túnel baixo o MIño

As lendas ou narracións populares, transmitidas oralmente, relatan xeralmente acontecementos ficticios que se teñen por reais, en moitas ocasións mesturados con feitos históricos. Pola súa capacidade de evocación, pola súa transmisión xeracional as lendas conforman un acervo do que chamamos patrimonio inmaterial que cómpre recoller e preservar. Na nosa cidade conservamos varias lendas vencelladas ao caracter histórico da nosa localidade, ao seu caracter fronteirizo e consecuentemente a súa fortificación fronte aos posibles invasores. A máis asentada no imaxinario colectivo tudense é a relativa ao “túnel” que comunica Tui coa outra beira do Miño, coas terras de Valença. Resulta moi significativa esta lenda pois testemuña como na mentalidade dos tudenses a fronteira e a súa condición de limite, de aillamento fronte ao estranxeiro era superada polas nosas xentes que a través do túnel escapaban destas “imposicións” e mantiñan a comunicación coas terras irmáns que as estructuras políticas ...

Agrarios tudenses en "El Agrario" de Buenos Aires de 1923

Fundadores da "Sociedad Agraria" de Paramos (en pose para El Agrario) De esquerza a dereita b(en pé), cidadáns Hermenegildo Gándara Estévez e Manuel Alem; sentados Simplicio Fernández Rivas, Hermenegildo Alem Rocha e Jesús Fernández Rivas Temos comentado en numerosas oportunidades neste blog o escaso coñecemento que posuímos sobre a historia mais recente do noso concello. Entre os episodios que conforman este período histórico máis recente está o movemento agrarista que na última década do século XIX e nas primeiras do pasado século mobilizou aos labregos de Galicia na procura do acceso á propiedade da terra (ata daquela os nosos campesiños eras foreiros, tiñan o usufructo inmemorial dunhas leiras que non eran súas) e consecuentemente a mellora das condicións de vida destas masas populares. Será o movemento agrarista o que adquira neste anos un progresivo protagonismo fronte ao caciquismo conservador que dominaba a vida política da comarca de Tui coa figura ...

A Semana Santa tudense e as súas posibilidades

Xa na noite do Venres Santo xorde de novo unha reflexión sobre a Semana Santa tudense, pois quizais na nosa cidade non chegamos albiscar as súas potencialidades como elemento que forma parte do noso acervo patrimonial que temos a responsabilidade de conservar, sen privala da súa dimensión relixiosa, e dende esta valorización é tamén un posible recurso turístico para Tui, pois poucos lugares de Galicia teñen unha riqueza similar nestas xornadas. Neste mesmo blogue temos sinalado que inmediata celebración das festas patronais de San Telmo distorsiona a visión destas xornadas de celebración do misterio pascual de Xesús, configuradas como un preludio das festas e, consecuentemente, infravaloradas non xa na súa dimensión espiritual senón na súa significación cultural. Cómpre valorizar as actividades litúrxicas ou para-litúrxicas destas datas, pois, independentemente da súa significación relixiosa ou espiritual, conservan requintadas expresións da nosa historia colectiva da que somos...

"A Trapa" a segunda cova granítica máis grande de Europa descoberta en Ribadelouro

O pasado sábado 9 de abril nunha conferencia pronunciada en Tui Clube Espeleolóxico “Maúxo” presentou un descubrimento certamente importante: “A Trapa” a segunda cova granítica máis grande de Europa, que se atopa na parroquia de Ribadelouro nas abas do Monte Aloia. Un descubrimento de especial relevancia para a xeoloxia e para a arqueoloxia da nosa terra, e que incrementa o valor que sa posuía esta zona inmediata ao Parque Natural do Monte Aloia. Cómpre agora impulsar o proxecto de ampliación territorial deste Parque abranguendo a Serra do Galiñeiro –por certo, ameazada na actualidade pola prevista instalación dun parque eólico-. Felicitamos ao Clube Espeleolóxico “Maúxo” polo seu labor e por aportarnos este relevante descobrimento. Achegamos un artigo publicado no día de onte na edición Galicia de “El País” como información sobre este achado. Una trampa de 1.200 metros Expertos descubren la segunda cueva más grande de Europa en O Galiñeiro SARA VILA - Santiago - 21/04/2011...

Ricardo Blanco Cicerón

O pasado martes 15 de decembro foi inaugurada no Museo do Pobo Galego, en Santiago de Compostela, unha exposicion que co titulo de “Olladas dunha época” recolle unha escolma das fotografias do chamado “Fondo Blanco-Cicerón” que se custodia no devandito Museo. Como podemos comprobar na portada do catálogo que acompaña a este “post” a cidade de Tui é unha das protagonistas desta mostra que amosa unha selección das fotografías que conformaban a colección de Ricardo Blanco-Cicerón (Tui 1844 – Santiago 1926). Son na súa meiranda parte instantáneas da época do cambio de século, entre 1890-1910, e que respostan ao interese coleccionista de D. Ricardo que conformou ao longo da súa vida a, posiblemente, a máis ampla colección de caracter cultural que teña existido en Galicia: obxectos prehistóricos, artísticos, etc. que nutren hoxe en boa medida os museos da nosa terra. Esta mostra organizada conxuntamente polo Museo do Pobo Galego e o Centro Galego de Artes da Imaxe poderá ser visitada ...

Yzquierdo Durán, ilustrador tudense. Breve noticia.

Jose Yzquierdo Durán foi un popular ilustrador que radicado en Madrid realizou, nas primeiras décadas do século XX unha prolífica producción en todo tipo de publicacións, tanto periódicas como en libros. Son moi escasas as noticias sobre a súa traxectoria que poidemos acadar non así imaxes da súas obras, que ocupan as portadas de numerosas edicións das segunda e terceira décadas do pasado século. O erudito Manuel Fernández-Valdés no seu excepcional libro “Familias antiguas de Tuy” nos informa que Jose Izquierdo Durán era fillo do avogado tudense José Izquierdo Sarmiento, que foi secretario do Concello tudense, e de Concepción Durán Mera, dunha familia de longa tradición na cidade. Tiveron tres fillos, Celso, que foi crego ocupando, entre outras, a parroquia de Piñeiro, Pilar, que foi directora moitos anos do “Hogar Rosendo Salvado” dependente do Auxilio Social nos anos da ditadura, e José, de quen hoxe nos ocupamos. José Izquierdo Durán naceu en Tui no anos 1890 e desenvolveu en Madrid...