Ir al contenido principal

Evocando a Francisco Sánchez no IV centenario da súa morte (II): artigo de Eugenio Montes.

Continuamos cunha nova achega sobre a figura egrexia de Francisco Sánchez, ao conmemorar o cuarto centenario da súa morte na cidade francesa de Tolosa. O descoñecemento sobre a figura do pensador tudense deriva, como xa comentamos no anterior post, da escasa atención que por parte dos intelectuais galegos e especialmente españois teñen prestado á figura de Sánchez.

Son moi escasos os exemplos de escritores ou intelectuais que, máis aló dos estudosos da filosofía e a súa historia, teñen prestado atención ao noso homenaxeado, contribuíndo deste xeito a manter no esquecemento a súa obra e personalidade que ofrece unha particular achega á historia do pensamento europeo do Renacemento que reclama un mínimo recoñecemento.

Un dos escasos exemplos desta atención foi o caso de Eugenio Montes que no diario “Arriba”, no que colaboraba habitualmente, publicou en novembro de 1951 un artigo glosando a figura de Sánchez, mostrando un amplo coñecemento da súa traxectoria e pensamento e que hoxe recuperamos en “Tudensia” como exemplo

Eugenio Montes é unha “rara avis” da cultura galega, cunha traxectoria que abrangue dende un inicial galeguismo a un apoio ao réxime franquista, con quen se identificou. Unha ampla cita do “Album de Galicia” que promove o Consello da Cultura Galega nos documenta a primeira etapa de Montes:

Nace eu o 23 de novembro de 1900 na rúa Elduayen de Vigo, na casa dun seu avó que era notario, pero sendo aínda moi neno, e tras o pasamento do avó, a familia instalouse en Bande, onde se criou e de onde se reivindicaba. Estudou brillantemente o Bacharelato no instituto de Ourense, e iniciou en Barcelona as carreiras de Filosofía e Letras e Dereito. Rematou Dereito na Universidade de Oviedo e Filosofía e Letras en Madrid, onde se doutorou cunha tese que dirixiu José Ortega y Gasset.

Aínda adolescente, en Ourense, acode ao faladoiro que se organizaba ao redor da mesa de Marcelo Macías e coñece a Losada Diéguez, Vicente Risco, Otero Pedrayo, Primitivo Rodríguez Sanjurjo e Antonio Noriega Varela. Nos anos en Madrid frecuenta a vida cultural da Residencia de Estudiantes e trata cun feixe de mozos intelectualmente inquietos e anovadores, entre os que destacan Rafael Alberti, García Lorca, Gerardo Diego ou Salvador Dalí. Froito da amizade daqueles anos, Lorca dedicaralle «Gráfico de la petenera», unha das seccións de Poema del cante jondo, Gerardo Diego dirixirase a el como «Mi Virgilio» e Juan Ramón Jiménez recoñéceo como uno de los jóvenes en donde se expresa de mejor modo la culta inteligencia.

Mozo erudito, pendente das novidades literarias, Montes faise socio do Ateneo de Madrid, onde asiste a conferencias e actos literarios; e polas tardes, participa en faladoiros como a do Pombo, con Ramón Gómez de la Serna á fronte, ou o que se organizaba no Colonial ao redor de Rafael Cansinos-Asséns. Nesta época, e da man do seu director de tese, Ortega y Gasset, comeza a publicar na Revista de Occidente. Empeza tamén a incluír artigos en publicacións moi diversas; atopamos a súa sinatura nas madrileñas Cervantes e Cosmópolis, na vasca Idearium e en revistas vangardistas como Pesseo ou Grecia de Sevilla. Iníciase así a que será a súa verdadeira profesión, o xornalismo. Algúns anos despois, en 1920, Eugenio Montes será un dos asinantes do poema automático redactado de forma colectiva que Jorge Luis Borges envía a Tristán Tzara.

En Galicia, mentres, mantén fortes vínculos cos homes de Nós, moi especialmente con Vicente Risco, con quen comparte intereses literarios e o gusto pola literatura francesa, e con Losada Diéguez a quen cualifica de amador de Galicia coma ninguén. A eles dedica en 1919 os primeiros versos en galego que publica nas páxinas de A Nosa Terra: dúas pequenas composicións, asinadas o 10 de maio de 1919 que levan por título, «Noite», a dedicada a Vicente Risco, e «Neve», a de Losada. Son poemas próximos ao creacionismo de Vicente Huidobro e á literatura francesa, especialmente á de Cendrars e Reverdy. Tres anos despois, en 1922, inclúe versos en galego nas páxinas de Nós. Trátase dun feixe de orixinais composicións, publicadas baixo o epígrafe «Alalás da noite de S. Xoan» que dedica a Ramón Cabanillas. Como poeta foi, segundo Carballo Calero, un claro exemplo de autor novecentista, nómina na que se deben incluír tamén os nomes de Amado Carballo, Manuel Antonio ou os versos de Eduardo Blanco Amor.

Nestes anos convértese tamén nun asiduo colaborador da prensa galega, moi especialmente de La Zarpa, o xornal agrarista de Basilio Álvarez, e de El Pueblo Gallego, onde atopamos longos e ben documentados artigos que abordan temas diversos, desde a personalidade de Goethe á literatura portuguesa, de Antonio Machado a Walt Witman.

Autor de moitos libros de diferentes xéneros, na nosa lingua só publicou dous breves volumes. Apareceron ambos nestes anos iniciais de formación e mocidade. En 1922, en Ferrol, co número 10 de Céltiga, unha colección de tres narracións breves precedidas dun «Auto-prólogo», no que o propio autor explica a súa concepción do conto e a escolla do tema que comparten os tres relatos, a cegueira. Os textos, titulados «O vello mariñeiro toma o sol», «O aniño da Debesa» e «Como na parábola de Peter Breughel», están dedicados a Afonso Monxardín, Carlos Fernández Cid e Manuel Fontes Canal.

Oito anos despois, en 1930, aparece na Coruña, na editorial Nós de Ánxel Casal, o libro de poemas Versos a tres cás o neto, que reúne un conxunto de composicións próximas ao hilozoísmo de Amado Carballo, a quen dedica un dos últimos poemas, unha anovadora elexía. Algúns dos poemas foran antes incluídos en páxinas de xornais, así por exemplo, algún dos que publicara en Nós en 1922.

A estas dúas publicacións cómpre que engadamos o texto «Estética da muiñeira», aparecido nos números 13, 14 e 15 da revista Nós, entre o 25 de agosto de 1922 e o 1 de xaneiro de 1923. Trátase dun longo ensaio, dedicado a Xenius de quen di: Pra ti, Xenius, que tés o mismo nome que eu teño, a misma voación que a min me pula, o mismo amor pol-a tua terra que eu teño por Galicia. Neste traballo erudito inclúense, cun enfoque sorprendentemente innovador, algunhas consideracións sobre o baile máis famoso da cultura galega, a muiñeira. Reflexiona sobre a muller como bailarina, detense na importancia do muíño, na estética da danza ou no que dixo Goehe sobre a danza.

En maio de 1926 Eugenio Montes aproba a cátedra de Lóxica, Ética e Rudimentos de Dereito e escolle o instituto de Cádiz, onde se instala e onde trabará fonda amizade con José María Pemán. En marzo do ano seguinte a Deputación de Ourense ofrécelle unha axuda económica para que poida ampliar estudos no Instituto Rousseau e na Sorbona. Instálase en Francia e continúa formándose e consolidando o seu labor como xornalista, agora nas páxinas de La Época e El Sol. Entre 1931 e 1932 foi correspondente de El Debate en París e en 1933, dese mesmo periódico, en Londres. No ano seguinte, instálase en Berlín e Roma como correspondente do ABC.[1]

En 1931 foi candidato nas eleccións como independente nas listas do Partido Socialista, sen lograr escano. Sen embargo, aos poucos meses, inicia a súa viraxe ideolóxica incorporándose como redactor no xornal católico “El Debate” que promovía Angel Herrera Oria e abandona definitivamente a súa escrita en Galego. Como sinala o estudoso Gutiérrez Palacio[2]: “la influencia de Eugenio D'Ors, su maestro que evolucionó hacia Falange; su concepto minoritario y no nacionalista del vanguardismo; su amistad con Sánchez Mazas que le llevó casi a la fuerza de Renovación Española a Falange, y, por supuesto, influyó también su amistad con José Antonio Primo de Rivera [...]. Todo esto, junto con sus arcanos personales, explican este cambio ideológico. Eugenio Montes evolución a dende un progresismo a unha concepción monárquica e conservadora que no axitado clima da II República e o pensamento europeo daqueles ano, desemboca nun pensamento que o leva á Falange Española, do seu amigo José Antonio Primo de Rivera, e ao apoio ao réxime de Franco, a quen coñecía dende 1930.

Durante a guerra, claramente posicionado, formou parte do círculo de José María Pemán e Dionisio Ridruejo. Desde 1939, escribe en “Arriba” e colabora en “La Nación” de Bos Aires e “El Diario Ilustrado” de Santiago de Chile.

Tras a guerra civil, en febreiro de 1940 foi nomeado académico da Real Academia Española, sucedendo a Ramiro de Maeztu, a quen admiraba. Demorou a lectura do seu ingreso e non tomou posesión ata o ano 1977, cun discurso que titulou “El romanticismo de los clásicos” e que contestou Joaquín Calvo Sotelo.

Esta adhesión ao réxime levouno a ocupar a dirección do Instituto Español en Lisboa e dende 1954, ata a súa xubilación en 1971, este mesmo posto en Roma. En Italia recibiu numerosos premios e condecoracións: nomeamento da Academia dei Lincei; premio como periodista internacional Cidade de Roma; e Medalla de Ouro da Comunidade Europea, e os premios Tiber, Città di Castello e Mercuri d'oro.

Morreu en Madrid o 28 de outubro de 1982. Outro pensador, con quen coincide nos inicios falanxistas, Dionisio Ridruejo o define como “un home escepticamente despreocupado da súa propia coherencia” pois a pesar da súa militancia no movemento nacional de Franco, axiña estableceuse en Lisboa e logo en Roma, para escapar daquel tempo en que calquera saída, por pequena que fora, da ortodoxia implicaba o ostracismo público. Máis aló destas consideracións políticas, o estilo literario de Eugenio Montes foi sempre de gran altura especialmente no xénero das crónicas periodísticas que cultivou abondosamente.

Este artigo que deseguida reproducimos é, como sinalamos, un dos escasos traballos xornalísticos na prensa madrileña dedicados a Francisco Sánchez que pretendía rescatalo da postergación á que estivo e esta sometido o pensador tudense.

Francisco Sánchez, el de Túy 

Pueblos para morir de mala manera sobran en el enorme mundo triste, mas comprenderéis que los gallegos no íbamos a dejar morir de mala manera, nuestro querido río regional. Por eso, al fin de endulzarle el amargo trance, le pusimos junto al féretro oceánico, la hermosura de Tui. Así agoniza cada tarde llevándose en los ojos arreboles de luz en vidrieras góticas y torres catedralicias, entre huertos conventuales oliendo a rezos y cidras de querube, como aquel cabello de ángel que engolosinaba mi niñez a la hora del musa-musae escolar y del chocolate del obispo. Cierto que el Miño no se merece menos. Pero más tampoco se puede pedir en este valle de lágrimas.

Buen ataúd y buena cuna, pues ahí amaneció, con rocío de maitines y latines, el celeste “caravel” llamado Payo, y ahí pisó Francisco Sánchez la dudosa luz del día.

La naturaleza tudense de este filósofo fue muy disputada por nuestros vecinos lusos, que lo querían registrar en Valença o en Braga. Pero de esas disputas eruditas ya apenas queda un eco polvoriento desde que en la Universidad de Montpellier apareció una matrícula diciendo así: “Ego, Franciscus Sanctius, Hispanus natus in civitate Tudensi…”. Sin embargo, algo o mucho de bracarense tenia, pues Tui dependió durante largos siglos de esa archidiócesis conciliar y primada.

En todo caso, pocos lustros vivió en la patria miñota. Este temprano tránsito a otras latitudes suele atribuirse a que le corriese por las venas sangre judía. Que procediese de linaje converso es, en verdad, probable aunque no seguro. Probable, pues Montaigne no era sólo de su parentela espiritual, sino también física. Pero para que un gallego salga a ver mundo no necesita llevar consigo el rayo eterno de Israel: los caminos nos llaman y los perros de pajar nos muerden.

Mocedad estudiantil en la Universidad rabelesiana, madurez y maestría en la trovadoresca Tolosa, donde se quedó para siempre. ¿Recordaba desde esos paralelos el tierno Miño natal? Quizás,  pues ejercía la Medicina en el Hôtel-Dieu Sant Jacques. De esa suerte aun si no regresó nunca al país de su infancia, sus cuidados pudieron otros ir a Compostela. ¡y algún bordón se traería su morriña!

En el compostelano San Serenín de Tolosa yace el aquinata. El Hôtel-Dieu Saint Jacques está a su vera. Pero Francisco Sánchez se puso de espaldas a la Escuela con sus silogismos mazacotes, sus entinemas y sorites. Es antiescolástico porque es aristotélico; y antiaristotélico porque es hombre del Renacimiento, pues Renacimiento significa por de pronto tumba del estagirita, que desde entonces no volvió a levantar cabeza ni lleva camino de levantarle aunque “no se muere del todo”, afirma el oficio de difuntos.

Hôtel-Dieux Saint-Jacques de Tolosa, na actualidade

Precisamente contra el fundador del Liceo arranca mi compatriota. Con deliberado propósito polémico lo apedrea en su escrito sobre “Longitud y Brevedad del vivir”, achacándole defectos en que tampoco él deja de incurrir: confusiones, prolijidades, insuficiencias.

En ese escrito, a la peliaguda pregunta ¿Qué es la vida? Responde Sánchez de un modo demasiado original, pues le niega toda condición móvil, toda dinámica, toda actividad. “Es quietud”, nos dice. ¿Quietud? Ojalá, querido compatriota, pero a mí me parece que, por desgracia, equivocas los trastos y confundes los terrenos, pues ella cambia, se menea, acude, corre, vuela, arrebata, sacude, atropella, empitona, jadea, hocica, se perniquiebra y tunde. Razón que obligó a los amigos de lo permanente a inventar el Arte, raro ente que quizás consista en muchas cosas, pero por de pronto en pararle los pies a la atropelladora y cambiante vida; en darle el padrón, cogiéndola de sorpresa en un raro momento de hermosura, para fijarla en esa inmovilidad, pues abandonada a si propia la inconstancia se iría a los mismísimos infiernos, que ahí le lleva a su querencia: a lo demoníaco, a lo feo.

Pero si esta respuesta constituye un error, en cambio el tudense acierta al encontrar, libro adelante, un símbolo feliz, cuando compara a la vida con la imagen de un cuerpo en el espejo: “velut imago ab obiecto, tanquam anima et speculo tanquam corpore fluens”. Metáfora, que lo lleva de la mano a dibujar con un solo rasgo esta definición: “La vida es presencia”. Si, ni menos ni más: la vida es presencia; figura, el alma. Pero esto último no lo dice mi paisano: me lo estoy ahora mismo figurando yo.

En ese mismo escrito hay aún algo cuya importancia exige reposados exégetas. El aristotelismo hacía depender la mayor o menor duración de la vida de sólo el cuerpo. Mi compatriota impugna esa creencia materialista, sosteniendo que en la duración de la vida influye en gran modo el alma. Exégetas seposados. ¡Ay, yo carezco a lia par de reposo y de competencia! Pero doctores tiene nuestra Medicina, Marañones y Laínes, que os sabrán enseñar.   

Saber: esto es cuanto Francisco Sánchez ansía, esto es lo que todo hombre apetece o debería apetecer. Pues los más sienten muy poco la comezón del conocimiento esencial. Se estiman seguros. Van muy tranquilos en su borrico, en sus asnales patas. En la propia Tolosa casi todos marchan a sus ocupaciones sin la menor preocupación, mientras el físico del Hôtel-Dieu Saint-Jacques camina, día y noche, preocupadísimo. Día y noche. Estrellas hay que saben su cuidado, sus cavilaciones por un conocimiento alto y hondo que le quitara la fiebre, ahuyentándole toda perplejidad. Nada en la naturaleza le daba satisfacción plena, porque las verdades físicas, aun entusiasmándole, le dejaban como un temblor de ausencia entre las manos, un vacío metafísico imposible de llenar con lo natural. “No busques fuera”. Desengañado de los caminos externos, que no llevan a donde él quería llegar, se mete en sí mismo, se reconcentra en sí propio, zapa en el túnel de su noche sin acceder a lúcida seguridad. La razón le hace poner todo en duda. Bueno, pero la escuela supone a la razón dubitativa colgada de la inteligencia, a la cual atribuye un conocimiento innato de los primeros principios, por lo visto evidentes de balde. Mas he aquí que Sánchez, cuantos más peldaños sube por lo que la misma Tolosa llamó Sabunde “la escalera de la inteligencia”, más borroso ve todo, más aumenta su inseguridad. ¿Entonces? A seguir buscando sin esperanza en un saber cabal que provenga de lo humano, sin esperanza de resolver filosóficamente, los problemas últimos, porque la filosofía no tiene soluciones sin perplejidades permanentes; no es, en modo alguno, un arte de resolver nada, sino de poner en cuestión todo. En eso consiste su trágico heroísmo, su sublime grandeza.

Al buscador llamaban los griegos, escéptico, que tal vez sea el nombre propio del filósofo. En cualquier caso, el escepticismo activo es el comienzo de toda filosofía; no tiene otro principio que la incertidumbre. Por eso el pensamiento francés del gran siglo viene de la Facultad tolosana de vacilantes que ilustraron el señor de la montaña, el tudense y Charron. Facultad en la que aprendió, no como alumno oficial, sino como genio libre aquel gentilhombre que, avanzando “de tan buen paso” por collados oscilantes de la duda, topó, gracias a Dios, el “Cogito”.

De un solo punto parten caminos opuestos. Así, del “Quod nihil scitur” se llega a la Turena cartesiana. Pero, en contrario rumbo, y a través de la maravillosa maleza mítica de Vico, al Berlín de Dilthey y a la madrileña “Revista de Occidente”. Camino largo. Mas la filosofía es “el gran rodeo”, como Platón dijo. El gran rodeo por la tierra de nadie, bajo el cielo de todos.

Discurriendo sobre lo difícil -o imposible- que le resulta a nuestro pensamiento penetrar en la esencia del alma, observa Sánchez que esa dificultad proviene de que “nadie puede conocer con plenitud lo que no haya creado”. Por tanto, un saber cabal del alma sólo lo tiene el Divino Hacedor: “Verum ipsum factum”.

Sánchez deja que le cruce delante de los ojos un hallazgo genial y lo deja escapar, no lo retiene, no sigue eso que le pasa, aleteando, por el horizonte. Pero otros habían de seguir los que el no agarra. Vico había de sacar las consecuencias. ¿Cómo? Está claro. Si sólo se conocen de verdad las cosas que se hacen, entonces al mismo principio que le reserva a Dios y le niega a la criatura en pleno saber de las esencias, nos otorga el conocimiento de los hechos que causamos. El mundo humano lo hace el hombre mismo. De los hechos históricos somos autores. “E quando avviene che chi fa le cose lui stesso le narri, ivi non puo essere piu certa la storia”. El “Quod nihil scitur” conduce a la “Scienza Nuova”. Y al historicismo actual. Aunque Sánchez no lo haya sospechoso, ni Dilthey lo haya advertido; pero Vico, sí.

La importancia del “Verum ipsum factum” se me reveló ya en lejanos años escolares, a orillas del tierno río que vió nacer al escéptico. Hacia 1920 la sombra de Francisco Sánchez solía acompañar nuestros paseos orensanos por el puente antiguo. Entonces -en la revista “Nos”- fue su obra capital traducida por vez primera a una lengua española: la que acunó su infancia y la mía.

Un lustro después, pasando yo por Tolosa, dejé en una tumba de los Cordeleros un ramo de laurel y de tojo. También ahora mis palabras tienen voluntad de flores.

 

Eugenio Montes

De la Real Academia Española

Diario “Arriba” nº 5.955 de 28 de novembro de 1951.

 

 

 

 



[1] Arias Chachero, Patricia : Eugenio Montes. Publicado o 2/6/2020 no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) http://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=25430. Recuperado o 12/11/2023

[2] J. Gutiérrez Palacio: Eugenio Montes, Prosista del 27: estudio crítico y antología, Orense, Caixa Ourense, 1989

Comentarios

Entradas populares de este blog

O antigo Hospital e Inclusa (actual Edificio "Francisco Sánchez") cumpre hoxe cen anos

Neste ano 2023 a cidade de Tui vive diversos aniversarios de interese, especialmente o referente ao cuarto centenario do falecemento do egrexio médico e filósofo tudense, Francisco Sánchez, sobre o que nos ocuparemos en datas próximas. https://www.facebook.com/fotosantiguastuy/photos Centrará hoxe a nosa atención outra significativa efeméride, o centenario da inauguración do Hospital e Inclusa de Tui celebrado o 1 de maio de 1923, hai hoxe cen anos, que culminaba un longo proceso de construción deste edificio. Na actualidade este antigo hospital é o Edificio “Francisco Sánchez” coñecido popularmente como Área Panorámica de Tui. É pois unha feliz oportunidade para realizar unha aproximación a historia deste edificio emblemático da nosa cidade. Un edificio creado para acoller as instalación do hospital e da casa de expósitos, ou inclusa. A historiografía ten abordado nas últimas décadas aspectos da historia social pouco atendidos tradicionalmente. O tema da marxinación social é un de

Unha nova entelequia: un Camiño Portugués de Nossa Senhora do Norte por Tomiño e Gondomar

Vivimos nun mundo mediático onde cada vez temos acceso a un maior abano de información de todo tipo, o que en principio resulta altamente positivo e enriquecedor pero paralelamente existe o evidente risco de carecer de elementos de discernimento e valorización para recoñecer o rigor e a falsidade, a veracidade e os falseamentos. Ven a conto esta obviedade para abordar unha breve reflexión sobre a noticia que en días pasados publicaron os medios de comunicación con este titular: Tras un año de investigación, la alcaldesa de Tomiño, Sandra González; el presidente de la Cámara Municipal de Vila Nova de Cerveira, Rui Teixeira, junto al alcalde de Gondomar, Francisco Ferreira, y la concejala de turismo de Redondela, María Castro; y el arquitecto e investigador Antonio Soliño, presentaron el «Camiño da Nosa Señora do Norte a Santiago», una variante del Camino de Santiago que pasa por el territorio que recogen ya los archivos históricos. No texto da noticia se afirma o seguinte: La invest

Un poema en galego de D. Basilio do ano 1957

A figura de D. Basilio, cóengo maxistral na catedral tudense e profesor durante varias décadas no Instituto San Paio, continua a ser lembrada por moitos tudenses pola súa erudición, especialmente no que atinxía á historia da nosa cidade como pola súa singular personalidade. Neste blog conmemoramos hai algúns anos o centenario do seu nacemento, o 14 de abril de 1911, ( https://tudensia.blogspot.com/2011/04/hoxe-centenario-do-nacemento-de-don.html ) reproducindo un breve artigo publicado no libro das festas de San Telmo dese mesmo ano  2011. Sinalabamos daquela que era unha persoa sumamente austera, todos o lembramos coa “teja” cubrindo a súa cabeza, a súa faciana morena, sempre vestindo unha raída sotana, fumando os “bisonte” sen boquilla que ofrecía a cantos a él se achegaban, a súa conversa sempre mesturada con referencias teolóxicas. Case todas as tardes, primeiro pedaleando na súa bicicleta, e anos máis tarde sobre a súa vella mobilette (algún día tivo de ser nova pero a miña le