A literatura odepórica, sobre viaxes, é unha das principais fontes que posúen os historiadores para documentar a historia das peregrinacións a Santiago de Compostela ao longo dos séculos. Estes relatos ademais do interese que posúen polas impresións que os diversos autores recollen da propia peregrinación, das súas motivacións asi como das cidades e lugares que percorren, teñen o valor substancial recoller as rutas ou camiños que os peregrinos percorrían no seu itinerario ata a Catedral de Santiago de Compostela.
Xunto
a documentación histórica, procedente especialmente dos rexistros dos hospitais
de pobres e peregrinos, estes relatos son elementos básicos para documentar a
historicidade das rutas xacobeas.
Recollemos
hoxe un novo relato datado nos inicios do século XVIII, que corresponde a Buonafede
Vanti, frade franciscano do convento de Castel San Pietro, provincia de Bolonia. Peregrinou a
Santiago de Compostela no Ano Santo de 1717 e deixou un relato da súa
peregrinación, o Viaggio Occidentale a S. Giacomo dei Galizia, Nostra Signora Della Barca e Finis Terrae (1717-1718). Este relato foi editado, con interesantes
notas, por Guido Tamburlini no ano 2004 nunha edición a cargo da Universidade
de Trieste e o Centro Italiano di Estudi Compostellani de Perugia.
Non son moitas
as noticias acerca da súa vida: estudou Teoloxía en Nápoles, na época do
vicerrei do Carpio, foi lector de Teoloxía na Universidade de Bolonia e viaxou
en diversas cidades italianas como Palermo, Ferrara, Cremona, Perugia, Módena, Milán e Turín. Manifesta unha óptima
cultura humanística, demostra un valido coñecemento arquitectónico aínda que valora escasamente o que non é á
moda moderna, que quere dicir barroco, único estilo digno do seu aprecio probablemente
influenciado polo clima derivado da Reforma católica xurdida tras o Concilio de
Trento. Solicitou á orde franciscana o permiso para irse de viaxe devocional a Santiago e tivo que esperar vinte anos para
que llo concedesen. Cómpre sinalar, seguindo a G. Tamburlini, que ata ese ano
unha viaxe ata Compostela resultaba impracticable polas continuas guerras que
asolaban a Europa e mesmo a España involucrada na Guerra da Sucesión, tamén no
que atinxe as rutas marítimas, dificultadas pola presenza de corsarios e cun
bloqueo naval no comercio, tanto no Atlántico como no Mediterráneo.
A
peregrinación ou viaxe de Vanti xa ten sido analizada en diversos traballos,
cunha especial atención a súa peregrinación ata Nosa Señora da Barca en Muxía,
pero no seu periplo Vanti é un exemplo das peregrinacións marítimas, neste caso
polo Mediterráneo, o que lle outorga un maior interese ao seu relato. Vanti
como moitos dos outro protagonistas dos relatos de peregrinos polo Camiño
Portugués chega a Portugal por vía marítima (especialmente aos portos de Lisboa
ou Porto) comezando naquelas cidades o seu camiñar cara a Compostela.
Cando empezou a
súa peregrinación -o día 30 de marzo de 1717- tiña preto de cincuenta anos.
Levou como guía para a súa peregrinación o texto de Domenico Laffi, Viaggio in Relator a San Giacomo dei Galizia e Finisterre, obra que foi utilizada por
numerosos peregrinos italianos até ben entrado o século XX.
O propio Vanti afirma “sempre l’ho
portato meco”.
O itinerario
seguido é longo e complicado: desde o convento boloñés Buonafede Vanti diríxese a
Bolonia, pasa por Modena, Parma, Piacenza ata Xénova. O seu proxecto inicial
era cruzar os Alpes e percorrer a Francia meridional. As dificultades
comentadas anteriormente o deciden a procurar unha ruta alternativa. En Xénova
pois se sube a un barco francés, ben provisto para facer fronte a posibles
ataques berberiscos, que o deixa no porto de Cádiz, pasando antes por Málaga e
Ceuta, cunha duración da travesía dun mes. De Cádiz marcha por vía fluvial ata
Sevilla, onde retoma a peregrinación a pé. Camiña até a desembocadura do río Guadiana e deixa unha interesante descrición da parte
meridional do Camiño Portugués -o tramo que vai desde Estremadura a Lisboa- moi
pouco frecuente nos relatos de viaxe. Percorre localidades como Ayamonte,
Alcoutim, Mértola, Beja, Alcácer do Sal, Setúbal e Lisboa. Tras unha estadía na
capital portuguesa segue Santarém, Tomar, Coimbra chegando despois a Aveiro
onde toma unha barca ata Porto, continuando por Vila do Conde e Caminha.
Nesta vila, na
desembocadura do río Miño, toma unha barca que sube polo río Miño ata a cidade
de Valença, como ao longo dos tempos teñen realizado os peregrinos que
percorren o Camiño Portugués da Costa dende Porto a Valença e dos que
conservamos o seu relato. Anteriormente Cosme de Medici en 1669, que chega a
Caminha dende Viana do Castelo por vía marítima e continua o seguinte día
subindo a través do río Miño ata Tui. Tamén dende Caminha achégase a Tui pola ruta
fluvial Domenico Laffi, peregrino en catro ocasións ao sepulcro do apóstolo
Santiago, na súa última peregrinación dende Lisboa no ano 1691.
Ë preciso lembrar
que ata o presente non dispomos de calquera relato ou documento que recolla que
algún peregrino cruce o esteiro do río Miño para continuar o seu camiño a través
de A Guarda e Oia. Un feito incuestionable a pesares das múltiples afirmacións
que en sentido contrario se realizan nestes tempos, falando dunha historicidade
que carece de referencias documentais.
Vanti chega a
Tui o 29 de xullo de 1717 e no seu relato nos deixa unha descrición sucinta da
cidade, coincidindo con outros peregrinos daquela centuria, no mal estado das
defensas da cidade. Dende a contenda con Portugal (1640-1668) a preocupación
polo estado das murallas é unha constante naqueles momentos. Así en 1706 o
gobernador da cidade, Francisco Antonio Maestrenuncio, comenta que por todas partes se puede entrar en ella y
ser las fortificaciones exteriores de tierra y casi sin foso de lo llano que
está y sin entrada cubierta y el casco de la ciudad solo tiene huna simple
falsabraga alrededor de huna muralla antigua sin tener terraplén por estar
pegada a dicha muralla.
A outra impresión
é o mal estado da cidade, a pouca calidade das construción e o aspecto lixoso
das súas rúas. Tamén neste tema coincide Vanti con outros peregrinos que tamén
falan deste aspecto pobre e sucio non só en Tui senón que o estenden á
localidades galegas que percorren. Galicia, como territorio afastado tiña un
nivel de vida moito máis empobrecido que o resto do reino, e que nin as principais
cidades galegas lograban un nivel de vida comparable coas principais vilas do
resto da España ou Portugal.
Recollemos de
seguido o relato de Buonafede Vanti do seu percurso polo noso territorio:
Comignia (Camínha)
Está rodeada
de muralla, coas súas portas non mal construídas en pedra, situada no mar no
final do rio Omigno (Miño), hai unha
praza grandiosa no medio na que foi creada un bela fonte de mármore, con auga
abundantísima. É grande con habitantes ricos polo tráfico (comercio) que viven
en excelentes casas. Os Pai Observantes Descalzos (do convento de Santo
Antonio), cos que pasamos a noite, teñen o seu convento nunha altura dominante
sobre esta terra e a Galicia veciña. Mostráronme
ás cinzas do B. Domingo de San Xulián, que se contentaba con pan e auga e unha única
túnica farrapeira de pel de lobo mariño, e me adornaron con flores a mesa do
refectorio e a cama.
Sobre as cinco horas da noite dous frades, aos que
llo pedira a noite anterior, leváronme ao porto, alí subín a un barco
descuberto, pero cuberto cunha vela, axiña quedei durmido e percorrin catro
leguas polo dito río, que divide o Reino de Portugal do de Galicia, vixiado
polo barqueiro, atopeime ante Valenza, a cidade do rei portugués.
O 29 sobre as dúas horas de sol baixou do barco e
entrou en Tui, a primeira praza do reino de Galicia nesta parte.
Tuij (Tui)
É unha cidade episcopal, situada case fronte a
Valenza, nun outeiro, mal coidada no que se refire ás casas. Ten unha fortaleza
con vistas ao río, e a ribeira de Portugal, á antiga usanza, con ameas (ou merlóns), parte delas caidas, parte
delas ameazando ruína, gobernada polo seu “castelano” (ou gobernador) e milicia, polo tanto conta cunha boa
guarnición. Na entrada vense moitas empalizadas, e hai un posto de garda.
Súbese á cidade que está un bo tiro de pedra, se entra
nunha praza competente (axeitada ou digna), que estaba chea de xente cando cheguei,
porque era o mercado. De aquí fun aos observantes (franciscanos do convento
de San Antonio, popularmente coñecido aínda hoxe como San Francisco que fora
fundado no ano 1684), e dixen misa, logo
feita unha pequena colación, visitando o convento, aínda que grande, de pouca
calidade, saín e vin polo lado esquerdo uns baluartes en ruínas, onde había
moita maleza medrando; sen ver nada que me gustase, marchei por unha rúa moi
sucia e mal coidada. Ao saír da porta, aparece aos teus ollos unha gran
campiña, que ten á dereita montañas moi áridas, copiosas de pedras de tamaño
inconmensurable, verdes montañas á esquerda fermosas de mirar, e no medio unha estrada,
que durante dúas leguas conduce a Porigna, árida en todo.
Moitos
peregrinos, como xa fixera por exemplo Frei Claude de Bronseval en 1533, recollen
a imaxe de montes estériles, cheos de pedra e que facian moi dificultoso o
tránsito polos camiños.
Gian Lorenzo
Buonafedi Vanti chega a Santiago o domingo 1 de agosto de 1717. Na súa visita a
Santiago que comprende varios días recolle a gran afluencia de peregrinos na
basilica que lle dificultan acceder ao abrazo ao apóstolo, había sinala Vanti había
numerosa xente que enchía toda a igrexa.
Visita tamén
Fisterra e Muxía, que describe moi detalladamente, chegando a incluír no seu
relato a tradución dun libriño enteiro dedicado á exaltación
do culto mariano. Estas etapas das súa peregrinación son para J. Caucci “la parte central de su estancia en Galicia
(...) que descibe con mucha atención y entusiasmo, ya que el autor lo considera
tan importante como para ponerlo en el titulo de la obra”.
A viaxe de
volta desenvólvese por terra: por Monforte de Lemos alcanza Villafranca del
Bierzo e desde alí segue o Camiño Francés até Astorga, Valladolid, Madrid -con
parada nel Escorial- Zaragoza, Logroño -desvío até Santo Domingo da Calzada-
saída por Saint-Jean-de-Pé-de-Port, Vía Tolosana e entrada en Italia polo paso do Frejús.
O relato de
Gian Lorenzo Buonafede Vanti é pois un novo elo desa cadea multisecular que é a
peregrinación ao sepulcro do apóstolo Santiago na catedral compostelá a través
das rutas portuguesas que tivo sempre a entrada histórica en Galicia no paso
entre as cidades de Valença e Tui. Unha presenza de viaxeiros e peregrinos que
forma parte do patrimonio cultural da nosa cidade.
Fantástico Rafael, enhorabuena por esta entrada.un abrazo
ResponderEliminarTe felicito Rafael, a este escrito había que darle publicidad en otros medios, especialmente en la prensa escrita. Un abrazo.
ResponderEliminar