Un Nadal tudense, con boleardos e bandos de reis

Achegándose aos tempos do Nadal resulta de interese evocar vellas tradicións vencelladas a estas festas, pois a pesares da secularización e a comercialización indecente destas datas permanece na inmensa maioría de nós unha vivencia intensa destas celebracións navideñas que percorre os tempos. Rememorar vellos costumes é un xeito de achegarnos á riqueza de expresións populares destas datas que nos falan dunhas tradicións inxeridas nas nosas raices culturais, na nosa identidade colectiva.
O Nadal que desenvolvíase en Tui nos primeiros tempos do século pasado céntrabase, coma hoxe, nas datas de Nadal, Noitevella e Reis.
A cea de noiteboa xiraba arredor do bacallau con repolo ou coliflor, elemento culinario non relacionado en absoluto coa nosa proximidade ás terras de Portugal, senón que constiue unha lembranza da vella obriga de gardar vixilia naquela noite (por tanto, non estaba permitada a carne) e que prendeu nos costumes de tantas e tantas casa tudenses que aínda hoxe celebran esta noite con estes manxares.
Era tradicional que en moitas mesas houbese viño tinto quente con zucre e compota de peras ou mazás. Pero o principal elemento da docería desta cea navideña era o “boleardo”: “El boleardo –sinala o erudito tudense Manuel Fernández Valdés- es propio de este tiempo de Pascuas y es tan consustancial con estas fiestas como el turrón. Es un bizcocho bastante duro, al que se le da forma triangular. El secreto de su elaboración estriba en utilizar levadura de maíz (...) El sabio académico don Javier Sánchez Cantón en un folleto editado hace años por el Patronato Nacional de Turismo al hablar de la cocina y la repostería de España cita los boleardos y mazapanes de Tuy al mismo ritmo que los turrones de Jijona y Alicante, peladillas de Alcoy, etc.”. O boleardo era un doce moi estendido en Galicia e que no sur de Pontevedra adquiría forma triangular. Unha mágoa que na actualidade este doce, que aínda aparece en moitas informacións de carácter turístico coma unha recomendación gastronómica tudense, non se conserve máis que nalgunhas casas da nosa cidade que o elaboran coa súa receita familiar e segreda. Quizáis algunha das numerosas confitarías tudenses podería recuperar a elaboración deste doce tradicional.
Outra peza gastronómica con moita sona na nosa cidade son os peixiños de améndoa das monxas Clarisas ou “Encerradas”, que tamén en moitas casas comparten sobremesa con turrón e mazapán. Este doce monástico agocha tamén unha tradición de raíz xudía que pervive na nosa cidade e testemuña as pegadas desta comunidade hebrea en Tui.
Se rememoramos aqueles anos de inicios do século XX cómpre falar da Misa do Galo, na Catedral a media noite, onde os músicos da capela catedralicia interpretarian algún dos villancicos do mestre Posse. Eran moitos veciños, tamén chegados dende o rural, que participaban nesta función lutúrxica, onde nos faltaban as falcatruadas que non eran alleas ao consumo etílico.
Outra tradición perdida son dos “bandos de reis” que no 5 de xaneiro percorrían as vellas rúas tudenses pedindo o aguinaldo polas casas. Eran grupos de tres persoas (ás veces algunha máis), normalmente mozos, que cantaban coplas, tanto en galego coma en castelán, e que variaban segundo as propinas que recibiran.
“Somos os reises do quiquiriqui
imos a ver o que nos botan aquí.
Somos os reises do cacaracá
vamos a ver que nos botan acá.
Somos os reises da Cabra Fanada
vimos aquí, non nos deron nada”
Coido que trátase dun costume relacionado cos antigos “ranchos de reis” que ainda nalgunhas zonas de Galicia, mesmo nas inmediatas comarcas do Condado e A Paradanta se conservan coas súas rechamantes indumentarias. Estas pequenas agrupacións ían casa por casa levando a súa animación e as súas coplas, e constituindo o millor pregón para a chegada da cabalgata de Reis, co seu cortexo de animación e ilusión para todos.
Vencellado ás mesmas tradicións populares do ciclo de Nadal están as “rondallas”, con grande implantación nos concellos veciños de Gondomar, O Porriño ou Vigo que podemos aínda disfrutar nos dias do aninovo polas rúas tudenses cos seus abandeirados, uniformes, e instrumentos de todo tipo, mesmo charrascos, cruces de chapas... que alédannos cos seus sóns.
Boleardos e bandos de reis, dúas antigas tradicións navideñas tudenses, cuxa lembranza nos ofrece a oportunidade de desexar a todos os noso lectores un bo nadal.

(A imaxe corresponde ao Misterio dun nacemento en barro do século XVIII do Convento das Clarisas de Tui)