Se preguntásemos aos nosos conveciños cal é o evento principal das nosas festas estou certo que habería unha unanimidade en afirmar que é a procesión dedicada a San Telmo, na tarde do luns da infraoitava de Pascua, coa que practicamente rematan as festas patronais.
Aínda
que a devoción a San Telmo é inmediata a súa morte, o 14 de abril de 1246, pois
xa daquela o bispo e o Cabido acordan o seu soterramento na entrada do propio
templo catedralicio expresando xa a fama de santidade coa que foi venerado
dende aquel mesmo momento. A súa tumba se realiza reaproveitando un fermoso
sepulcro de mármore de época romana que aínda hoxe afortunadamente se conserva
no Museo Diocesano tudense.
Naquel
lugar, como recolle o texto das milagres de San Telmo, houbo afamadas curacións
que aumentaron a sona de taumaturgo de Frei Pedro González, “O Corpo Santo”
como era coñecido ata o século XVI. Este recoñecemento milagreiro levou a
moitos romeiros a acudir en peregrinación ata a catedral tudense na procura da
axuda do frade dominico.
En
1529 o bispo Diego de Avellaneda decide trasladar a sepultura á capela chamada
daquela dos bispos, no lado norte do cruceiro da catedral hoxe denominada
capela do Santo Cristo da Agonía, realizando unha fermosa decoración plateresca
e un altar de prata para acoller as reliquias do noso patrón, que é por este
tempo cando comeza a recibir o nome de San Telmo, que se une á súa tradicional
denominación de Frei Pedro González.
Sinala
o erudito tudense Manuel Fernández Valdés que nesta altura é cando os veciños
de Tui comeza a celebrar anualmente as festas patronais dedicadas a San Telmo e
que hoxe nos seguen convocando a tudenses e visitantes logo de catro séculos.
As
celebracións litúrxicas na festividade de san Telmo chegan ata a metade do
século XX centradas no culto catedralicio: vésperas solemnes no día anterior,
misas á primeira hora na igrexa de San Telmo, procesión das reliquias e a
continuación Misa Pontifical como música e sermón solemne, para rematar á tarde
coas Vésperas e a continuación a exposición pública das reliquias de San Telmo
e doutros santos conservadas no fermoso altar relicario da catedral realizado
en 1735 por Francisco Alonso de Castro.
Esta
procesión coas reliquias unifica dous desfiles tradicionais anteriores segundo
recolle Suso Vila no seu libro “Corpo Santo, san Telmo” (2009): por unha banda
a que realizaba a Confraría de San Telmo, tal como establecen as súas
constitucións o segundo domingo despois de Pascua, coas reliquias do santo pola
zona da “coroa” da cidade, dende a Catedral ao convento das Clarisas e
retornando ao templo catedralicio. Paralelamente, segundo os cerimoniais da
catedral do século XVII na propia festividade se realizaba unha procesión polo
Cabido coas reliquias de San Telmo, ás que progresivamente se incorporan
outras, polas naves da catedral e o claustro. Posiblemente, conclúe Suso Vila,
a finais do XVIII desaparece a procesión da Confraría, restando unicamente a
celebrada polos capitulares tudenses.
Será
en 1944 cando muden os costumes procesionais relacionados con San Telmo,
organizándose dende aquel ano a solemne procesión na tardiña do luns de San
Telmo que ten chegado aos nosos días. A este desfile procesional se incorporan
as imaxes que participaban tradicionalmente na procesión do Corpus Christi e
que agora coas novas normativas das autoridades eclesiásticas deben deixar
lugar unicamente á custodia co Corpo de Deus.
Así
pois dende ese ano comeza a procesión de San Telmo acompañada, como cita a propaganda
daqueles anos, polos “patronos dos antigos gremios” aos que
progresivamente se irán incorporando outras imaxes de devoción e os santos
titulares das diversas parroquias tudenses. Hoxe logo do oitenta anos esta
procesión é a grande cita festiva tudense á que concorren milleiros de persoas.
Pero
hoxe queremos dar noticia doutro desfile co que se celebraban as festas de san
Telmo. Nun traballiño editado no folleto das festas do ano 1961 o xa mencionado
cronista oficial de Tui, Manuel Fernández Valdés, escribe o seguinte
referíndose aos anos finais do século XIX: Tuy celebraba a su patrón con
grandes festejos. Estrépito de bombas, ruído de campanas, músicas y gaitas,
chirimias... Número obligado era el barco de San Telmo, una gran carroza
representando un buque y tripulada por los hospicianos que arrojaban almendras
a los balcones.
Anos
antes, o presbítero Basilio González Domínguez no folleto das festas do ano
1953 escribe: Ya no hay imagineros que sepan hacer el barco, la vela y la
seductora figura del castellano tudense. Se está a referir ao mesmo barco
do que falaba Fernández Valdés?
Referir,
por último, que Suso Vila, no citado libro sobre San Telmo, ao recoller o "Prontuario
de ceremonias", escrito entre 1615 e 1624 polo cóengo Francisco de
Alcoba ao describir o cerimonial da procesión do Corpus tudense sinala a
presenza do “navío de San Pedro González Telmo”.
Con tan escasos vimbios non podemos facer un cesto, pero si albiscamos unha tradición cuxa memoria fica perdida: a existencia dun gran barco de san Telmo, que figuraba na procesión do Corpus Christi, xunto coa tradicional e popular Coca -dragón ou ser mitolóxico que loita con san Xurxo-, os danzantes e os xigantes e cabezudos, pois neste cortexo procesional se concentraban dende época medieval numerosas expresións da cultura popular. Logo coa Contrarreforma católica, que xorde do Concilio de Trento no século XVI, estas manifestacións foron paseniñamente desaparecendo das procesións da festividade do Corpus Christi. Pero este “barco de San Telmo” polo que apuntan as anteriores referencias volveu a recorrer as rúas tudenses nun desfile secular, que podemos sospeitar se enmarca nas modas burguesas do século XIX dos desfiles de carrozas ou as batallas de flores coas que se enriquecían os programas festivos de cidades e vilas. Un gusto burgués no que encaixa perfectamente a participación dos nenos e nenas do hospicio tudense neste desfile festivo.
Existen algunhas referencias iconográficas sobre un barco que serve de anda procesional a san Telmo en lugares como no porto de Santa Cruz de la Palma da illa canaria homónima, ou na igrexa do Corpo Santo de Salvador de Bahía ou tamén aparece na escultura de San Telmo na súa vila natal de Frómista obra de Mariano Timón do ano 1970.
 |
Galeón de san Telmo no Porto de Santa Cruz, illa da Palma - Canarias Barco de san Telmo na Igrexa do Corpo Santo en Salvador de Bahía - Brasil |
 |
Escultura de San Telmo de Mariano Timón (1970) en Frómista |
Non
fomos quen de atopar máis noticias ao respecto desta barca de San Telmo na
prensa do finais do século XIX ou inicios do XX pero os dous artigos citados de
Fernández-Valdés e Basilio Domínguez testemuñan a súa existencia e que formaba
parte das actividades festivas arredor do noso patrón, San Telmo, quizais
recollendo unha antiga tradición da procesión de Corpus. En definitiva, unha
nova expresión da vitalidade e a evolución do culto e devoción a San Telmo ao
longo do séculos polas xentes de Tui.
Emprazamos
aos nosos seguidores a achegar algunha información que poida documentar esta “barca
de san Telmo”.
Comentarios
Publicar un comentario