Ir al contenido principal

Os "gozos" de San Telmo

A tradición das novenas ou oracións (públicas ou privadas) como preparación durante nove días a unha festa litúrxica ou á celebración da festividade dun santo, é unha forma devocional espallada ao longo dos séculos pola Igrexa. Ten unha raíz bíblica en relación cos nove días de espera do envío do Espírito Santo por parte dos apóstolos, pois son nove os días entre a Ascensión e Pentecostes.


Na Europa medieval xurdiu unha “novena de preparación” para o Nadal, lembrando os nove meses de embarazo da Virxe María. Dende esta novena, que segue na actualidade presente en numerosos lugares, derivouse o costume de realizar novenas -oracións durante os nove días previos- como preparación ás festas de Nosa Señora ou dos santos e tamén por diversas intencións.

No “Diccionario de Autoridades” de 1732 se define á “novena” como “espacio o término de nueve días que se dedican a la devoción y culto de algún santo, para alcanzar alguna gracia o favor por su intercesión, o para su celebridad”. Trátase de diversas oracións e alabanzas que se repiten diariamente ao longo deste novenario na honra, normalmente, dalgún santo para implorar a súa protección e pedirlle algunha gracia. Frecuentemente, na liña da espiritualidade contrarreformista, esta practica devocional tiña aparelladas indulxencias diversas.

Para a popularización destas novenas, que se podían realizar no propio templo -antes ou despois da Misa- ou tamén nos domicilios particulares se promoveu a súa edición impresa. Son libriños de pequeno tamaño, en oitava a maioría das veces, entre 20 e 60 páxinas, impresas en papel de pouca calidade que permite unha impresión de baixo custe contribuíndo a súa difusión. Cómpre salientar que ao seu éxito contribúe o feito de estar realizadas na lingua popular fronte ao latín, no que se desenvolvía integramente a liturxia sacramental.

La estructura de una novena es muy sencilla y, como ocurre en casi todos los librillos que se distribuyeron por ese humilde mercado de papeles devotos, encontramos las siguientes partes: portada seguida en hoja fuera de texto de una imagen xilográfica del santo o virgen a la que se dedica la novena; una breve noticia de la invención de la imagen a la que sigue el modo de hacer la novena y un acto de contrición. Posteriormente las pertinentes oraciones para los nueve días y, como colofón, los preceptivos gozos al santo impetrado[1].

Imaxe petrea de San Telmo procedente da Capela do Corpo Santo de Aveiro. 
Hoxe no Museo de Aveiro.

A primeira edición dunha novena a San Telmo, segundo recolle Ernesto Iglesias Almeida [2] corresponde ao ano 1832 en que se edita pola imprenta de José Núñez Castaño de Santiago a “Novena de San Telmo dispuesta por un devoto”, un impreso de 24 páxinas e que é a primeira obra conservada saída deste prelo compostelán. Verá unha nova edición esta novena no ano 1854 na imprenta de Parroto y Romero da cidade de Mondoñedo, aínda que carecemos doutra noticia desta impresión agás a referencia de Ernesto Iglesias.

Ao ano seguinte, 1855, corresponde a copia que empregamos desta Novena “dispuesta por un devoto” e realizada pola imprenta de Manuel Martínez de la Cruz que, segundo Iglesias Almeida foi das primeiras imprentas tudenses xunto a de Juan Vera y Varela cuxa primeira noticia data de 1849. Manuel Martínez de la Cruz debió llegar a Tui hacia 1850 procedente de la ciudad de Oporto. Tiña a súa sede na rúa da Corredoira nº 416 (asi figura nas etiquetas que se conservan), esta imprenta foi encargada, entre outras tarefas, de la publicación del Boletín del Obispado; salieron de su taller gran cantidad de novenas, cartas pastorales y otras publicaciones. D. Manuel Martínez de la Cruz fallece en su casa de la calle de la Misericordia, el 15 de octubre de 1866. Sus hijos continuaron con la imprenta no sin ciertos problemas. En 15 de septiembre de 1869 trasladan la imprenta a la calle de las Adegas nº 4. Esta imprenta duraría hasta 1872 en que encontramos el último pie de imprenta de una novena al Santísimo Cristo de la Agonia de la Catedra. En este mismo año fue adquirida por el tudense D. Lorenzo Hermida.

Carecemos de noticia algunha sobre este “devoto” que promove este novenario a San Telmo, pero resulta moi verosímil que se trate dalgún eclesiástico, pois como se aprecia no contido desta novena, e moi especialmente dos gozos que inclúe, están afastados dunha cultura popular tan xeneralizada neste tipo de coplas.

A estrutura desta novena é similar a anteriormente referida, pero nos interesa destacar a presenza neste impreso dos “Gozos” dedicados a San Telmo. Boa parte dos novenarios que na actualidade se empregan teñen suprimido este versos, tamén no caso que nos ocupa sobre San Telmo.

Os “gozos” tiveron gran predicamento e acadaron gran popularidade especialmente nos territorios do reino de Aragón e nomeadamente en Cataluña. O nome de “gozos” designa ás composición poéticas de carácter popular que se cantan colectivamente en actos como unha romaría, a misa solemne dunha festa, nas procesións ou nas novenas. Pero recibe o mesmo nome a folla impresa na que figuran estes poemiñas, que se conservan dende o século XVII. Son sinxelos impresos, de folla solta, cunha composición tipográfica repetida, presidido por unha imaxe xilográfica do santo, un texto poético que termina cuns versículos e unha oración litúrxica, todo enmarcado por una orla ou cenefa.

Co paso do tempo estas composicións populares foron derivando en textos eruditos e correctos teoloxicamente, aínda que continuan alabando aos santos, glosando a súa vida e milagres e referindo os motivos da súa intercesión, as materias da que é avogado o santo invocados nestes versos. Esta transformación está en relación cun maior control polas autoridades eclesiásticas da relixiosidade popular da que forman parte os “Gozos”.

Estes “gozos” impresos se teñen prodigado con milleiros de edicións e reimpresións ao longo dos anos, recollendo os múltiples santos de devoción e as advocacións mariana espalladas polo territorio. Estas composicións son expresión dunha literatura popular de carácter relixioso que merecen un achegamento e un estudo ata agora escasamente abordado.

"San Telmo impoñendo o hábito a San Gonzalo" de Francisco de Zurbarán.

Presentamos de seguido dos exemplos de “Gozos” dedicados á figura de San Telmo. Por unha banda, os versos que figuran na novena antes referida correspondente ao ano 1855. Estamos diante dun texto non popular senón elaborado, posiblemente, por algún eclesiástico pois resulta de gran corrección teolóxica e posúe unha clara finalidade moralizante, evidentemente sen esquecer diversos aspectos da biografía do noso patrón para singularizar estas estrofas:

GOZOS DA NOVENA (1855)[3]

Pues eres mi protector

Por disposición del cielo

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Aunque en Frómista naciste

De padres ricos y honrados.

Y en Palencia señalados

Destinos, Telmo, tuviste;

El azar que allí sufriste

Te dio a conocer mejor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Con tu ruidosa caída

Enseñaste al mundo entero

Que todo por Dios ligero

Debe dejarse, aún la vida:

Pues hay merced más cumplida

Al que siga tu fervor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Renunciaste con presteza

La dignidad de Dean

El mundo y todo su afán

Por honores y riqueza

Que a Domingo sin pereza

Te lleva impulso mayor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Las virtudes en tu pecho

Tal acogida tuvieron,

Que desde luego te vieron

Modelo de todas hecho,

Sin saberse cual de hecho

En ti se mostró mayor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Amor de Dios acreditas

En dejarlo por él todo,

Y del prógimo, de modo

Que quieto jamás habitas

Ganando con tus conquistas

Almas mil para el Señor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Los prodigios que en el mar,

En la tierra y en el fuego,

Y en el aire ostentas luego,

Todos son para probar

Tu castidad y tu orar

Y de tu fé el gran fervor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Sufrido, obediente a todos,

Humildisimo viviste,

De rico pobre te hiciste,

Hecho un todo para todos

Castigando de mil modos

Solo tu cuerpo el rigor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

El premio que merecía

Al final logró tu esperanza,

Arribando con bonanza,

Al puerto que apetecía;

Pues es Dios, del que confía,

En Él, remunerador:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Enfermos, pues, y tullidos,

Ciegos y cojos, venid;

Todos a Telmo pedid

No seréis desatendidos:

Pues benignos sus oídos

Oyen aún vuestro clamor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Y si en tempestad furiosa

Te vieres, ó navegante,

Llama a Telmo, que al instante

Verás en calma dichosa

La mar inquieta y undosa

A impulso de su favor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Por eso en tu protección

Tanta confianza tenemos,

Que al fin alcanzar creemos,

Siguiendo en tu devoción,

Vivir a tu imitación,

La gloria de tu favor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador


                        Pues eres mi protector

                        Por disposición del cielo,

                        O Telmo, dame tu zelo

                        Para ser tu imitador.

 

O segundo exemplo de gozos de San Telmo corresponde a unha folla editada en Barcelona no ano 1869, con diversas impresións posteriores, aínda que sen referencia ao lugar de culto. Outro “Gozo” sen data corresponde ao editado en Barcelona por  “Libreria de los sucesores de Font – frente a la Catedral”. Outros “gozos” ou “goigs” editados en Cataluña dedicados a San Telmo corresponden a Samalús, na provincia de Barcelona, ou en Figueres (Girona), San Feliu de Guixols (Girona) pero tamén noutras localidades da costa mediterréna se editan gozos de San Telmo, como en Vinaroz (Castellón), etc.




GOZOS EN ALABANZA GLORIOSO SAN PEDRO GONZALEZ (vulgo S. Telmo)[4] religioso del esclarecido Orden de predicadores.

Su fiesta se celebra á 14 de Abril

Serafín por el ardor,

en caridad encendido:

dad, Telmo de Dios querido,

al que os invoca favor.

 

Cuna, blasón y nobleza

Gromisa[5] os dió; pero amante

de fortuna mas brillante,

anhelais vos la riqueza,

la que del nativo albor

realce lo esclarecido; &c

 

A las ciencias dedicado

con la mayor aficion,

ganais por la aplicacion

el puro armiño sagrado;

Palencia tuvo á honor

veros así ennoblecido: &c.

 

Hierve en vuestro tierno seno

la llama de vanidad;

y la nueva dignidad

chupa todo su veneno:

de su gran daño y horror

vais á quedar convencido: &c.

 

Por Palencia paseando

el caballo os desmontó,·

y en el lodo os arrojo,

vuestro lujo escarmentando:

por una luz superior

os visteis fortalecido: &c.

 

En el claustro haceis mansion

siendo por Dios libertado

del mundo, y desengañado,

puerto os dá la Religion

de Domingo: la mejor

copia de él habeis vos sido vos: &c.

 

Predicador soberano

os constituyó el cielo

siendo por vuestro gran celo

un astro dominicano:

el vicio, el cisma, el error

por vos han enmudecido: &c.

 

Tan grande es vuestro desvelo

y eminente la virtud,

que vuestra solicitud

derrite del vicio el hielo:

sois rayo amenazador

al rebelde endurecido: &c.

 

Gran parte de las Españas

debe á vos su libertad;

pues por vuestra santidad

triunfos logró en sus campañas;

del mahomético rigor

rompe el yugo el oprimido: &c.

 

El rey Fernando tercero

os hizo su consultor,

prendado de vuestro amor

sois su amigo y compañero;

diga Sevilla el honor

con que os vió favorecido: &c.

 

Segundo Pedro pisais

al Miño cual a firme

sin que de vos se confirme

que cual Pedro fluctuais:

de piedra firme el valor

y el timbre habeis obtenido: &c.

 

Por remedio de los daños

que el Miño causa á la gente;

levantais un grande puente

que sorprende á los estraños;

la fama dirá el ardor

con que lo habéis conseguido: &c.

 

Los peces á vuestra voz,

como si fueran humanos,

se vienen á vuestras manos,

dejando el curso veloz;

sirviendo al trabajador

de sustento el mas cumplido: &c.

 

En vauo vuestra pureza

pone á prueba la maldad,

confiando en la habilidad

de una impúdica belleza;

la contricción de su error

vuestro celo ha conseguido: &c.

 

De los prodigios la vara

Dios á vuestra mano fia,

y así la morisma impía.

en vos viera, ¡cosa rara!

un Moisés triunfador

y un Aaron esclarecido: &c.

 

Será eterna la memoria

de vuestros altos portentos;

grabada en sus monumentos

la conservará la historia

que sois grande en el Señor

y su Benjamin querido: &c.

 

Si deshecha tempestad

á los navios aqueja,

vuestro nombre la despeja

y trueca en serenidad;

de que sois su valedor

las luces lo han convencido: &c.

 

Al asomar vuestra aurora

en los mares, es indicio

de que siempre sois propicio

al marino que á vos ora;

le servís de resplandor

y llega al puerto apetecido: &c.

 

Méritos tan relevantes

os tienen acreditado

por singular abogado

de todos los navegantes,

os dan tributo y loor

con pompa y festín lucido: &c.

 

Con Jesus triunfador

ceñís laurel merecido:

dad, Telmo de Dios querido,

al que os invoca favor.

 

y). Ora pro nobis beati Petre.

 

R). Ut digni efficiamur promissionibus Christi


Estos dous exemplos de “Gozos” de San Telmo, abren unha liña de traballo a prol da recuperación das referencias ao noso patrono na literature popular de caracter relixioso, tema que ata agora ten sido obxecto de escasa atención pero que testemuñan a pervivencia durante séculos da devoción popular a Frei Pedro González, o “Corpo Santo”, San Telmo en lugares tan diversos e afastados da Península Ibérica.

 

 

Este post está dedicado á memoria de D. Ricardo García Fernández, afervoado devoto de San Telmo, ao cumprirse este 17 de abril o sexto aniversario do seu paso á casa do Pai.



[1] Cruz Sánchez, Pedro Javier: “Aquellos viejos papeles piadosos” en https://museo-etnografico.com/ephemera1.php?clase=21

[2] Iglesias Almeida, Ernesto: La imprenta en Tui. Tui, 1995

[3]Novena del muy glorioso San Pedro Telmo, patrono de la ciudad y obispado de Tuy, abogado de los navegantes, dispuesta por un devoto del santo”. Tuy, Imprenta y Enc. de D. Manuel M. de la Cruz, 1855. 

[4] Barcelona - Imp. de la V. Torras -Plaza Buensuceso, 2 – 1868

[5] Trátase dun erro tipográfico, quere decir Frómista.



Comentarios

Publicación populares

A fábrica de galletas "La Peninsular"

Temos sinalado neste blog en diversas oportunidades o descoñecemento que posuimos da historia contemporánea de Tui fronte a outros períodos históricos moito mais investigados que a nosa historia mais recente. Aspectos como a vida política tudense na primeira metade do século XX seguen esperando un achegamento como tamén os procesos e dinámicas socias desenvolvidos no noso territorio. Hoxe ofrecemos en Tudensia un post sobre a fábrica de galletas “La Penínsular” que abrangue case medio século da vida económica tudense. Achegamos a información ofrecida polo profesor de historia económica da Universidade de Santiago de Compostela, Angel Ignacio Fernández González, no seu blog “Galicia Agraria” nun documentado post sobre a industria de galletas en Galicia nos principios do século XX. Aportamos a rica e moi completa información que achega profesor Fernández algunha pequena referencia da nosa autoria colocadas como notas. http://galiciaagraria.blogspot.com.es/2012/03/gall...

A lenda do túnel baixo o MIño

As lendas ou narracións populares, transmitidas oralmente, relatan xeralmente acontecementos ficticios que se teñen por reais, en moitas ocasións mesturados con feitos históricos. Pola súa capacidade de evocación, pola súa transmisión xeracional as lendas conforman un acervo do que chamamos patrimonio inmaterial que cómpre recoller e preservar. Na nosa cidade conservamos varias lendas vencelladas ao caracter histórico da nosa localidade, ao seu caracter fronteirizo e consecuentemente a súa fortificación fronte aos posibles invasores. A máis asentada no imaxinario colectivo tudense é a relativa ao “túnel” que comunica Tui coa outra beira do Miño, coas terras de Valença. Resulta moi significativa esta lenda pois testemuña como na mentalidade dos tudenses a fronteira e a súa condición de limite, de aillamento fronte ao estranxeiro era superada polas nosas xentes que a través do túnel escapaban destas “imposicións” e mantiñan a comunicación coas terras irmáns que as estructuras políticas ...

Agrarios tudenses en "El Agrario" de Buenos Aires de 1923

Fundadores da "Sociedad Agraria" de Paramos (en pose para El Agrario) De esquerza a dereita b(en pé), cidadáns Hermenegildo Gándara Estévez e Manuel Alem; sentados Simplicio Fernández Rivas, Hermenegildo Alem Rocha e Jesús Fernández Rivas Temos comentado en numerosas oportunidades neste blog o escaso coñecemento que posuímos sobre a historia mais recente do noso concello. Entre os episodios que conforman este período histórico máis recente está o movemento agrarista que na última década do século XIX e nas primeiras do pasado século mobilizou aos labregos de Galicia na procura do acceso á propiedade da terra (ata daquela os nosos campesiños eras foreiros, tiñan o usufructo inmemorial dunhas leiras que non eran súas) e consecuentemente a mellora das condicións de vida destas masas populares. Será o movemento agrarista o que adquira neste anos un progresivo protagonismo fronte ao caciquismo conservador que dominaba a vida política da comarca de Tui coa figura ...

A Semana Santa tudense e as súas posibilidades

Xa na noite do Venres Santo xorde de novo unha reflexión sobre a Semana Santa tudense, pois quizais na nosa cidade non chegamos albiscar as súas potencialidades como elemento que forma parte do noso acervo patrimonial que temos a responsabilidade de conservar, sen privala da súa dimensión relixiosa, e dende esta valorización é tamén un posible recurso turístico para Tui, pois poucos lugares de Galicia teñen unha riqueza similar nestas xornadas. Neste mesmo blogue temos sinalado que inmediata celebración das festas patronais de San Telmo distorsiona a visión destas xornadas de celebración do misterio pascual de Xesús, configuradas como un preludio das festas e, consecuentemente, infravaloradas non xa na súa dimensión espiritual senón na súa significación cultural. Cómpre valorizar as actividades litúrxicas ou para-litúrxicas destas datas, pois, independentemente da súa significación relixiosa ou espiritual, conservan requintadas expresións da nosa historia colectiva da que somos...

"A Trapa" a segunda cova granítica máis grande de Europa descoberta en Ribadelouro

O pasado sábado 9 de abril nunha conferencia pronunciada en Tui Clube Espeleolóxico “Maúxo” presentou un descubrimento certamente importante: “A Trapa” a segunda cova granítica máis grande de Europa, que se atopa na parroquia de Ribadelouro nas abas do Monte Aloia. Un descubrimento de especial relevancia para a xeoloxia e para a arqueoloxia da nosa terra, e que incrementa o valor que sa posuía esta zona inmediata ao Parque Natural do Monte Aloia. Cómpre agora impulsar o proxecto de ampliación territorial deste Parque abranguendo a Serra do Galiñeiro –por certo, ameazada na actualidade pola prevista instalación dun parque eólico-. Felicitamos ao Clube Espeleolóxico “Maúxo” polo seu labor e por aportarnos este relevante descobrimento. Achegamos un artigo publicado no día de onte na edición Galicia de “El País” como información sobre este achado. Una trampa de 1.200 metros Expertos descubren la segunda cueva más grande de Europa en O Galiñeiro SARA VILA - Santiago - 21/04/2011...

Ricardo Blanco Cicerón

O pasado martes 15 de decembro foi inaugurada no Museo do Pobo Galego, en Santiago de Compostela, unha exposicion que co titulo de “Olladas dunha época” recolle unha escolma das fotografias do chamado “Fondo Blanco-Cicerón” que se custodia no devandito Museo. Como podemos comprobar na portada do catálogo que acompaña a este “post” a cidade de Tui é unha das protagonistas desta mostra que amosa unha selección das fotografías que conformaban a colección de Ricardo Blanco-Cicerón (Tui 1844 – Santiago 1926). Son na súa meiranda parte instantáneas da época do cambio de século, entre 1890-1910, e que respostan ao interese coleccionista de D. Ricardo que conformou ao longo da súa vida a, posiblemente, a máis ampla colección de caracter cultural que teña existido en Galicia: obxectos prehistóricos, artísticos, etc. que nutren hoxe en boa medida os museos da nosa terra. Esta mostra organizada conxuntamente polo Museo do Pobo Galego e o Centro Galego de Artes da Imaxe poderá ser visitada ...

Yzquierdo Durán, ilustrador tudense. Breve noticia.

Jose Yzquierdo Durán foi un popular ilustrador que radicado en Madrid realizou, nas primeiras décadas do século XX unha prolífica producción en todo tipo de publicacións, tanto periódicas como en libros. Son moi escasas as noticias sobre a súa traxectoria que poidemos acadar non así imaxes da súas obras, que ocupan as portadas de numerosas edicións das segunda e terceira décadas do pasado século. O erudito Manuel Fernández-Valdés no seu excepcional libro “Familias antiguas de Tuy” nos informa que Jose Izquierdo Durán era fillo do avogado tudense José Izquierdo Sarmiento, que foi secretario do Concello tudense, e de Concepción Durán Mera, dunha familia de longa tradición na cidade. Tiveron tres fillos, Celso, que foi crego ocupando, entre outras, a parroquia de Piñeiro, Pilar, que foi directora moitos anos do “Hogar Rosendo Salvado” dependente do Auxilio Social nos anos da ditadura, e José, de quen hoxe nos ocupamos. José Izquierdo Durán naceu en Tui no anos 1890 e desenvolveu en Madrid...