Ir al contenido principal

A noite de San Xoán en Tui

Esta noite de San Xoán é unha das datas con máis significacións do calendario anual. Nesta xornada se mesturan tradicións ancestrais que seguen evolucionando consonte os novos ritmos sociais e a propia evolución da nosa sociedade.


Nas festas tradicionais atopamos dous elementos: dinamismo e complexidade. Dinamismo por que nestas festividades, aínda que se chaman tradicionais existe un permanente cambio ao longo dos tempos. Complexidade por que nestas celebracións confluen numerosas manifestacións culturais: identificativas, relixiosas, lúdicas, estéticas, etc.

Pero, con todo, esta xornada segue a concentrar un inxente acervo da nosa cultura popular que se transforma e muda pero sen desaparecer.

Reproducimos un delicioso artigo publicado no xornal “Faro de Vigo” no ano 1954 polo cronista tudense, Manuel Fernández-Valdés Costas que recolle as tradicións que hai agora 70 anos existían arredor desta festividade e comprobaremos a evolución desta festa onde desaparecen costumes, outras se manteñen e se incorporan novos rituais, como, por exemplo, as “sardiñadas” descoñecidas naqueles tempos.

Manuel Fernández-Valdés é unha referencia básica para achegarmonos ao coñecemento do patrimonio cultural intanxible de Tui. Son numerosos os seus artigos e traballos sobre a etnografía da nosa contorna, feitos sempre con rigor e recollendo datos e costume, moitas delas hoxe desaparecidas ou transformadas. Os traballos de Fernández-Valdés ocupan numerosos posts deste blog e mesmo unha achega a súa biografía e traxectoria (http://tudensia.blogspot.com/2018/02/manuel-fernandez-valdes-costas-unha.html ).

Hoxe ás celebracións arredor desta noite de san Xoán seguen gozando, na nosa contorna, de amplo seguimento e forza, expresando a vitalidade da nosa cultura popular que conserva e transforma as tradicións herdadas dos nosos devanceiros e que expresan de xeito nitido a nosa identidade colectiva.


NOCHE DE SAN JUAN

 

Todos los pueblos, en todos los tiempos, celebraron con distintos ritos el solsticio de verano cuando el sol llega a su mayor elevación sobre el horizonte.

El es triunfo del padre Sol. Son elementos de este rito el agua y el fuego.

Esta fiesta de origen pagano fue perseguida duramente por la Iglesia. En el Concilio de Constantinopla prohibió las hogueras, que son su manifestación más universal. San Eloy, en el concilio de Noyon, decía en el siglo VII: “Que nadie en la fiesta de Sam Juan celebre los solsticios por danzas y cantos diabólicos. Que nadie haga lustraciones (rociar con agua lustral, etc.)”.

La Iglesia en la imposibilidad de desarraigar totalmente estas prácticas, trató de encauzarlas bajo un símbolo religioso, y hoy el culto de San Juan y el solsticio de verano están de tal modo enlazados que no hay más que una fiesta: la de San Juan, aunque con reminiscencias paganas, cada vez más reducidas.

En Tuy, como en todas partes, se conjugaban ambos elementos tan opuestos: el agua y el fuego. La gente joven corría a beber agua de las nueve fuentes, para preservarse del bocio; había quien se bañaba en el Miño, al filo de las doce de la noche. Las novias conocían la profesión de sus futuros novios abriendo un huevo de gallina negra en un vaso de agua fría, a las doce de la noche. El agua lustral se preparaba dejando en maceración en agua, toda la noche, al sereno, hierbas olorosas como espliego, romero, tomillo, hierba luisa, etcétera, y por la mañana se practicaban abluciones rituales con este brevaje. Así evitaban enfermedades de la piel, principalmente la sarna.

El rito del fuego tenía su principal manifestación en las hogueras –“cachelas”-, alrededor de las cuales bailaban mozos y mozas y saltaban sobre las llamas.

Se han dado muchas explicaciones sobre el origen de esta práctica. Algunos la creen reminiscencias de ritos prehistóricos y de ceremonias de adoración del fuego. En rigor se trata de un acto de purificación. El fuego fue siempre considerado como el elemento purificador por excelencia. Ovidio en sus “Fastos” ya habla de este rito.  Dice que, al fundarse Roma, antes de trasladarse a la nueva ciudad, mandó Rómulo encender fuegos delante de las tiendas e hizo saltar al pueblo sobre las llamas para purificarse.

Al culto solar, tan relacionado con el fuego, corresponde la costumbre de ver bailar al sol en la madrugada de San Juan, mirándolo a través de una “peneira”.

En honor a San Juan se hacían grandes altares, algunos con dosel y con un simulacro de jardín delante, en el que un surtidor hacía las delicias de los niños. Estos altares no desaparecieron totalmente, pero quedaron reducidos a su más simple expresión. En la plazuela del Placer se hacía un altar con pretensiones, y se iluminaba toda la plaza con faroles de colores; y amenizada por una gaita se organizaba una animada verbena de barrio.

La fórmula petitoria en los altares es: “¡Alumbrar a San Juan Bautista!” En Gerona iban los mozos con un carro pidiendo de puerta en puerta: “¡Para las hogueras de San Juan!” Y recogían leña, muebles viejos y otros combustibles. Este paralelismo nos hace suponer que las luces de San Juan son un eco de las hogueras paganas.

Esta noche anda suelto el demonio. Lo mismo ocurre en Nochebuena, solsticio de invierno.

Era noche de gamberrismo, como se dice ahora. Las gentes subían del río, después de medianoche, y mientras unos grupos cantaban:

                              “¡A coller o trebole

                              na noite de San Xoán!”

otros cometían toda clase de desafueros arrastrando los bancos del Paseo del Campo de la Feria o cambiando las muestras de las casas comerciales.

Y una vez, una mañana de San Juan, vieron atónitos, los madrugadores, la gran chistera que anunciaba la sombrerería de Medina en el centro del palco de la música y en un acreditado comercio de la Corredera una muestra que decía “Profesora en partos”.

Manuel Fernández-Valdés Costas

Faro de Vigo, xoves 24 de xuño de 1954.

Comentarios

  1. Hola Rafael, que no nos falten tus
    crónicas del pasado tudense. Nosotros, los más pequeños, hacíamos un altar en la que hoy es Plaza de la Armada y antes simplemente "La Plazuela"

    ResponderEliminar
  2. Con qué sabuduría y buen hacer relató Fernandez-Valdés esta fiesta ancestral, con detalles centrados en Tui. Es una lectura sana y agradable. Gracias.

    ResponderEliminar
  3. Don Manuel era además de un sabio un ser lleno de bondad.

    ResponderEliminar
  4. Escribía Tuy con "y" griega. ¡Qué cosas!

    ResponderEliminar

Publicar un comentario

Publicación populares

A fábrica de galletas "La Peninsular"

Temos sinalado neste blog en diversas oportunidades o descoñecemento que posuimos da historia contemporánea de Tui fronte a outros períodos históricos moito mais investigados que a nosa historia mais recente. Aspectos como a vida política tudense na primeira metade do século XX seguen esperando un achegamento como tamén os procesos e dinámicas socias desenvolvidos no noso territorio. Hoxe ofrecemos en Tudensia un post sobre a fábrica de galletas “La Penínsular” que abrangue case medio século da vida económica tudense. Achegamos a información ofrecida polo profesor de historia económica da Universidade de Santiago de Compostela, Angel Ignacio Fernández González, no seu blog “Galicia Agraria” nun documentado post sobre a industria de galletas en Galicia nos principios do século XX. Aportamos a rica e moi completa información que achega profesor Fernández algunha pequena referencia da nosa autoria colocadas como notas. http://galiciaagraria.blogspot.com.es/2012/03/gall...

A lenda do túnel baixo o MIño

As lendas ou narracións populares, transmitidas oralmente, relatan xeralmente acontecementos ficticios que se teñen por reais, en moitas ocasións mesturados con feitos históricos. Pola súa capacidade de evocación, pola súa transmisión xeracional as lendas conforman un acervo do que chamamos patrimonio inmaterial que cómpre recoller e preservar. Na nosa cidade conservamos varias lendas vencelladas ao caracter histórico da nosa localidade, ao seu caracter fronteirizo e consecuentemente a súa fortificación fronte aos posibles invasores. A máis asentada no imaxinario colectivo tudense é a relativa ao “túnel” que comunica Tui coa outra beira do Miño, coas terras de Valença. Resulta moi significativa esta lenda pois testemuña como na mentalidade dos tudenses a fronteira e a súa condición de limite, de aillamento fronte ao estranxeiro era superada polas nosas xentes que a través do túnel escapaban destas “imposicións” e mantiñan a comunicación coas terras irmáns que as estructuras políticas ...

Agrarios tudenses en "El Agrario" de Buenos Aires de 1923

Fundadores da "Sociedad Agraria" de Paramos (en pose para El Agrario) De esquerza a dereita b(en pé), cidadáns Hermenegildo Gándara Estévez e Manuel Alem; sentados Simplicio Fernández Rivas, Hermenegildo Alem Rocha e Jesús Fernández Rivas Temos comentado en numerosas oportunidades neste blog o escaso coñecemento que posuímos sobre a historia mais recente do noso concello. Entre os episodios que conforman este período histórico máis recente está o movemento agrarista que na última década do século XIX e nas primeiras do pasado século mobilizou aos labregos de Galicia na procura do acceso á propiedade da terra (ata daquela os nosos campesiños eras foreiros, tiñan o usufructo inmemorial dunhas leiras que non eran súas) e consecuentemente a mellora das condicións de vida destas masas populares. Será o movemento agrarista o que adquira neste anos un progresivo protagonismo fronte ao caciquismo conservador que dominaba a vida política da comarca de Tui coa figura ...

A Semana Santa tudense e as súas posibilidades

Xa na noite do Venres Santo xorde de novo unha reflexión sobre a Semana Santa tudense, pois quizais na nosa cidade non chegamos albiscar as súas potencialidades como elemento que forma parte do noso acervo patrimonial que temos a responsabilidade de conservar, sen privala da súa dimensión relixiosa, e dende esta valorización é tamén un posible recurso turístico para Tui, pois poucos lugares de Galicia teñen unha riqueza similar nestas xornadas. Neste mesmo blogue temos sinalado que inmediata celebración das festas patronais de San Telmo distorsiona a visión destas xornadas de celebración do misterio pascual de Xesús, configuradas como un preludio das festas e, consecuentemente, infravaloradas non xa na súa dimensión espiritual senón na súa significación cultural. Cómpre valorizar as actividades litúrxicas ou para-litúrxicas destas datas, pois, independentemente da súa significación relixiosa ou espiritual, conservan requintadas expresións da nosa historia colectiva da que somos...

"A Trapa" a segunda cova granítica máis grande de Europa descoberta en Ribadelouro

O pasado sábado 9 de abril nunha conferencia pronunciada en Tui Clube Espeleolóxico “Maúxo” presentou un descubrimento certamente importante: “A Trapa” a segunda cova granítica máis grande de Europa, que se atopa na parroquia de Ribadelouro nas abas do Monte Aloia. Un descubrimento de especial relevancia para a xeoloxia e para a arqueoloxia da nosa terra, e que incrementa o valor que sa posuía esta zona inmediata ao Parque Natural do Monte Aloia. Cómpre agora impulsar o proxecto de ampliación territorial deste Parque abranguendo a Serra do Galiñeiro –por certo, ameazada na actualidade pola prevista instalación dun parque eólico-. Felicitamos ao Clube Espeleolóxico “Maúxo” polo seu labor e por aportarnos este relevante descobrimento. Achegamos un artigo publicado no día de onte na edición Galicia de “El País” como información sobre este achado. Una trampa de 1.200 metros Expertos descubren la segunda cueva más grande de Europa en O Galiñeiro SARA VILA - Santiago - 21/04/2011...

Ricardo Blanco Cicerón

O pasado martes 15 de decembro foi inaugurada no Museo do Pobo Galego, en Santiago de Compostela, unha exposicion que co titulo de “Olladas dunha época” recolle unha escolma das fotografias do chamado “Fondo Blanco-Cicerón” que se custodia no devandito Museo. Como podemos comprobar na portada do catálogo que acompaña a este “post” a cidade de Tui é unha das protagonistas desta mostra que amosa unha selección das fotografías que conformaban a colección de Ricardo Blanco-Cicerón (Tui 1844 – Santiago 1926). Son na súa meiranda parte instantáneas da época do cambio de século, entre 1890-1910, e que respostan ao interese coleccionista de D. Ricardo que conformou ao longo da súa vida a, posiblemente, a máis ampla colección de caracter cultural que teña existido en Galicia: obxectos prehistóricos, artísticos, etc. que nutren hoxe en boa medida os museos da nosa terra. Esta mostra organizada conxuntamente polo Museo do Pobo Galego e o Centro Galego de Artes da Imaxe poderá ser visitada ...

Yzquierdo Durán, ilustrador tudense. Breve noticia.

Jose Yzquierdo Durán foi un popular ilustrador que radicado en Madrid realizou, nas primeiras décadas do século XX unha prolífica producción en todo tipo de publicacións, tanto periódicas como en libros. Son moi escasas as noticias sobre a súa traxectoria que poidemos acadar non así imaxes da súas obras, que ocupan as portadas de numerosas edicións das segunda e terceira décadas do pasado século. O erudito Manuel Fernández-Valdés no seu excepcional libro “Familias antiguas de Tuy” nos informa que Jose Izquierdo Durán era fillo do avogado tudense José Izquierdo Sarmiento, que foi secretario do Concello tudense, e de Concepción Durán Mera, dunha familia de longa tradición na cidade. Tiveron tres fillos, Celso, que foi crego ocupando, entre outras, a parroquia de Piñeiro, Pilar, que foi directora moitos anos do “Hogar Rosendo Salvado” dependente do Auxilio Social nos anos da ditadura, e José, de quen hoxe nos ocupamos. José Izquierdo Durán naceu en Tui no anos 1890 e desenvolveu en Madrid...