A
igrexa de San Domingos de Tui, declarada Monumento histórico artístico no ano
1931 (hoxe Ben de Interese Cultural) é un dos espazos patrimoniais de maior
interese no conxunto histórico tudense.
Entre
os múltiples elemento de valor artístico que atesoura está o retablo de Nosa
Señora do Rosario, popularmente coñecido como o retablo da “Batalla de Lepanto”
por posuír unha representación deste acontecemento na parte superior do mesmo.
Trátase dun retablo do século XVIII de grande interese e calidade do que logo
falaremos.
Hoxe, 7 de outubro, conmemoramos o 450
aniversario desta batalla acontecida no ano 1571 e que foi a maior batalla
naval da historia moderna, na que participaron 450 naves e máis de 200.000
homes e que enfrontou á flota de Liga Santa (integrada pola Monarquía
Hispánica, os Estados Pontificios, a República de Venecia, a Orde de Malta, a
República de Xénova e o Ducado de Saboia), comandada polo español Juan de
Austria, contra a flota do Imperio Otomán do sultán Alí Pasha que ameazaba a
estabilidade no Mediterráneo occidental. A vitoria das tropas cristián marcou o
freo á política expansionista do imperio turco e consecuentemente do Islam en
Europa. Conta a tradición que namentres acontecía esta batalla o Papa Pío V
rezaba o rosario, e que pedira a toda a Cristiandade que o acompañase con esta
oración. Desta foi atribuída esta importante vitoria á Nosa Señora do Rosario
ampliándose de forma moi notable esta devoción mariana.
 |
A
pregunta é obrigada, por que existe esta representación da batalla de Lepanto
neste retablo da igrexa de San Domingos de Tui, tallado case douscentos anos despois
daquela épica vitoria militar?
Tentaremos
respostalo brevemente neste post, ao tempo que nos congratulamos pola
iniciativa do Concello de Tui de promover un ciclo de conferencias e un
programa de visitas guiadas para valorizar este retablo e a igrexa dominicana
tudense que, de seguro, ampliaran notablemente as notas que figuran neste
escrito.
O
templo e convento de San Domingos de Tui ten sido estudado con rigor e extensión
pola investigadora Carmen Manso Porto que ten analizado a historia e o proceso
de construción deste conxunto conventual na Baixa Idade Media e o importante
papel que desenvolve a Casa de Soutomaior e outras liñaxes fidalgas do sur de
Galicia así como os elementos burgueses da cidade na edificación deste templo, exemplo
sobranceiro da arte gótica.
Nos
séculos XVII e XVIII o impulso da reforma promovida polo Concilio de Trento,
busca unha actualización da liturxia, unha maior formación dos eclesiásticos e
promove a espiritualidade nos laicos especialmente a través de devocións que se
expresan en Irmandades e Confrarías que comezan a fundarse en numerosas
parroquias e igrexas.
Papel
fundamental na extensión dos ditados tridentinos o teñan as ordenes relixiosas,
entre elas a Orde de Predicadores fundada no século XIII por San Domingos de
Guzmán e popularmente coñecidos como “dominicos”. Os frades do convento tudense
percorreran as parroquias da diocese no seu labor apostólico e promoveran a
fundación de novas confrarías que incentivan a participación da poboación nas
practicas relixiosos e funcionan como unha entidade de apoio mutuo e axuda nos
momentos de dificultade especialmente no falecemento.
Os
dominicos impulsaran especialmente a fundación de Confrarías e Nosa Señora do
Rosario, aínda que non son os únicos. O Rosario será a devoción máis estendida
neste século XVII e XVII por toda Europa. Cómpre lembrar que a traidición recolle
que foi a propia Virxe María quen lle ensinou o rezo do rosario a San Domingos
de Guzman no ano 1208 e encargándolle a difusión desta práctica devocional que
será sempre un sinal de identidade da orde dominicana.
O
historiador Domingo González Lopo especialista nas devocións tudenses nos
tempos do barroco sinala que un dos grandes alicientes destas confrarías era el
crecido número de indulgencias que podrían alcanzar sus hermanos; sólo por
rezar una parte del rosario se ganaban 60.000 mil años y 60.000 cuarentenas de
perdón, y si era ante un altar de la Virgen de su título, a aquéllos se añadían
cinco años, cinco cuarentenas y doscientos ochenta días. Las cofradías
del Rosario además de una clara intención doctrinal defendiendo la maternidad
virginal de María y su intercesión por los hombres, estimulaban también el
culto a la Madre de Dios y el rezo cotidiano entre los fieles. Ser hermano del
rosario obligaba a rezarlo completo semanalmente cristianizando así la jornada.
Pero, además, su rezo contribuía a familiarizar a los fieles con los misterios
de la salvación, los implicaba más intensamente en los actos misionales,
durante los velatorios de cadáveres y hacía provechosa su asistencia a una misa
que, oficiada en latín, no siempre eran capaces de seguir los fieles salvo con
una manifestación de sobrecogida reverencia. También estas cofradías
organizaban un acto solemne mensual e moi especialmente dúas ou tres
festividades anuais, se encargaban de asistir ao confrade na súa morte e de
realizar diversas misas de sufraxio pola alma dos confrades defuntos.
No
convento dominico tudense foron fundadas diversas confrarías. A Terceira orde
de San Domingos que xa existía en 1330, a Confraría do Corpo Santo, documentada
en 1381, ou a Confraría de San Crispín e San Crispiniano, propia do gremio de zapateiros
fundada en 1618.
Pero
a principal das confraría deste convento de Tui era a de Nosa Señora do Rosario
da que temos noticias dende 1595. Fr. Aureliano Pardo documenta a esta
agrupación piadosa no século XVIII: Con fecha 5 de marzo de 1710 se hicieron
nuevos estatutos de esta cofradía que fueron aprobados dos días después por la
comunidad dominicana y firmados el 29 del mismo mes por el prior Fr. Bernado de
Carrera. Sus cultos consistían en una misa cantada todos los sábados, por cuyo
estipendio daba diez ducados a la comunidad dominicana, y otros cuatro por su
asistencia a las funciones y procesiones. Celebraba dos fiestas anuales, el día
de la Visitación de la Virgen (2 de julio) y el primer domingo de octubre. En
el año 1751 se acordó hacer una sola fiesta el día 1º de octubre; y según el
libro del Tumbo, quienes pagaban la fiesta del Rosario eran los mayordomos de
la Cofradía que se renovaba cada año.
Temos
pois unha Confraría de Nosa Señora do Rosario na igrexa de San Domingos de Tui
fundada nos inicios do século XVIII e dotada, polas noticias que nos achega Fr.
Aureliano Pardo de dinamismo para acometer importantes iniciativas. Unha confraría
que chega a enfrontarse a mesa comunidade de frades no ano 1760 nun conflito
que xorde pola posesión das alfaias e obxectos de culto da confraría que se
custodiaban na sancristía conventual, ao posesionarse os confrades das chaves do
armario non permitindo que os frades tivesen outra. O intervención do Prior acabou
coas pretensións da Confraría, ficando o sancristán da Confraría cunha chave
para o servizo do culto. Pero un reto destas características evidencia a forza
cos que se sentían os confrades para retar así á propia comunidade conventual.
Por
outra banda, estes séculos XVII e XVIII, en Galicia, os tempos do barroco, son unha
época de unha moi favorable conxuntura agrícola onde xoga un papel moi
importante a chegada e rápida extensión do cultivo do millo, que se adapta moi
ben as condición climatolóxicas de Galicia, e posibilita unha incremento da
produción agraria e por tanto dos ingresos, tanto dos campesiños como dos
rendeiros que ven incrementadas notablemente as rendas que perciben (é o caso
de moitos fidalgos e das institucións eclesiásticas que propietarias de boa
parte do territorio incrementan o que perciben de foros, rendas, décimos, etc.).
Esta favorable situación económica está na orixe do importante dinamismo que
experimentara Galicia nestes séculos. No caso que nos ocupa, serán numerosas as
igrexas reedificadas e/ou enriquecidas con novos retablos, enxovais, material
litúrxico... gracias a este incremento de ingresos.
Neste
contexto como informa Carmen Manso o conxunto conventual de San Domingos de Tui
non fica alleo as obras e reformas, así durante los siglos XVI al XVIII se
emprendieron obras de reforma y renovación en el edificio conventual y en la
iglesia. Así, en 1765, cuando Flórez escribió el tomo dedicado a la diócesis de
Tui, el convento había sufrido transformaciones importantes. Bajo sucesivos
prioratos, fray Juan de Silva (1721-1739) acometió la magna obra de echar
bóvedas de cantería a las naves central y del crucero (1726-1732). La nave de
la iglesia, que tenía cuatro tramos, se redujo a tres por la fachada occidental
entre 1728 y 1730, desapareciendo así la capilla de Santa Catalina, que se
abría por el costado sur.
En 1730, concluido el abovedamiento del transepto y nave
de la iglesia, se construyó la bóveda de sillería del coro, a la que sucedió la
obra de la torre, que se alza sobre el costado norte de la fachada occidental.
Por los años 1736-1739 se hizo la bóveda de la sacristía. Durante el priorato
de fray Cayetano Coneso (1741-1744) fue preciso construir, entre el segundo y
tercer tramos del costado sur de la nave, un robusto arco de descarga volteado
sobre sendos contrafuertes para soportar los empujes de las bóvedas del
interior de la iglesia.
Xunto
a este impulso construtivo, ampliando e mellorando a fábrica da igrexa de San
Domingos, desenvólvese tamén unha renovación da decoración do propio templo e
dos altares existentes no seu recinto. O principal expoñente é o retablo da capela maior, encargado en 1745 ao mestre Antonio del Villar, outra excepcional obra deste singular tallista nado en Redondela.
No
caso concreto da Capela do Rosario, Fr. Aureliano Pardo escribe que estaba,
inicialmente, unida á sancristía. No seu documentado traballo sobre este
convento sinala o seguinte: no podemos determinar a punto fijo su verdadera
posición en la iglesia, que suponemos debía ser en el extremo del brazo
izquierdo del crucero, donde se hallaba al ser trasladada en el año 1730 al
extremo opuesto que actualmente ocupa. Según Avila y la Cuena el primer altar
de la Virgen del Rosario estuvo adosado a la columna derecha del arco de
entrada a la capilla mayor. El retablo actual fue construido después de 1730.
Neste momento, que comentabamos anteriormente, é cando finalizan as obras de
abovedamento de cruceiro e transepto e por tanto o intre de construír o retablo
na cabeira sur do cruceiro.
Lamentablemente
carecemos de noticia algunha sobre a autoría deste retablo de Nosa Señora do
Rosario que promovido pola Confraría do Rosario, que recolle na súa iconografía
boa parte dos motivos iconográficos vinculados a esta devoción. As imaxes
corresponden a Nosa Señora coa Neno Xesús con seu colo, acompañada a un lado polo seu esposo, San Xosé
(cunha representación iconográfica moi escasa como é que a figura do patriarca
San Xosé porte no seu colo ao Neno Xesús), e polo outro ao seu pai, San Xaquín.
Por riba, un pequeno camarín coa imaxe
do Neno Xesús.
A
figura de Nosa señora está flanqueada por
quince medallóns nos que están representadas as escenas dos quince
misterios do rosario e coroando o retablo a espectacular representación desta
batalla de Lepanto, coas tropas da Liga Santa comandadas por Juan de Austria e
as tropas otománs, derrotadas, que capitaneaba o sultán Alí Pasha.
Separando
ambas armadas figura a escena da oración do Papa Pio V, que como xa anotamos,
forma parte da tradición arredor do Rosario. De tal forma que a vitoria naquela
cruenta batalla foi atribuída dende o primeiro momento a intercesión de Nosa Señora
na súa advocación do Rosario. Non virtus, non arma, non duces, sed Maria
Rosarii victores nos fecit (Nin o valor, nin as armas, nin os caudillos, senón
Nosa Señora do Rosario fíxonos gañadores) asi proclaman as tropas da Liga Santa
ao remate da batalla. Unha tradición promovida intensamente dende aquel momento
tan transcendental para a Cristiandade, ata daquela ameazada moi perigosamente
polo avance do Islam.
Completa a representación iconográfica deste retablo outra escena moi querida polos frades dominicos. Unha tradición conta que a Virxe María quen en persoa aprendeu a San Domingos a rezar o rosario no ano 1208 dicíndolle que propagara esta devoción. Esta é a escena que culmina este grande retablo.
Posteriormente
foi engadida unha pintura ao fresco con diversos elementos decorativos barrocos
xa na propia bóveda da igrexa que dota de maior presenza aínda a este retablo.
Todo
o retablo, con especial mención ás vestiduras das imaxes da Virxe, San Xosé ou
San Xaquín dotadas de pregues de alta calidade asi como o estafado co que foron
dourados “a posteriori”, a intensa decoración do retablo con múltiples anxiños
e as estípites barrocas e, como elemento mais salientable, a escena bélica
maxistralmente representada, cunha ampla escenificación que patentiza a
habelencia na talla dun mestre descoñecido pero que merece un lugar destacado
na nómina de retablistas do Noroeste peninsular do século XVIII (pois podería
ser galego ou mesmo portugués tendo en conta ampla comunicación de artistas que
existía traballando a un lado ou outro do Miño).
Moitos aspectos fican sen comentar especialmente no que atinxe á dimensión artística do retablo que deixamos para especialistas na historia da arte, pero estas notas pretendían lembrar este excepcional retablo que todos os tudenses sentimos, con orgullo, como propio. O ciclo de conferencias e visitas guiadas a celebrar ao longo deste próximo mes de seguro que ampliaran o coñecemento desta singular obra barroca.
Muy bonito
ResponderEliminar