Ir al contenido principal

A descrición de Tui en “El jardinero de los planetas y piscator de la corte para el año de 1754” de José Patricio Moraleja y Navarro


As obras literarias ou de calquera tipo nos ofrecen, de cando en vez, a descrición máis ou menos ampla, da nosa cidade e nos facilitan deste xeito un achegamento para coñecer a evolucións histórica do noso núcleo urbano ao longo dos tempos. Ás veces incluso cunha ilustración que foi a caso de Pier María Baldí que nos deixou a imaxe de Tui no ano cando acompañaba a viaxe de Cosme III de Médicis, futuro grande duque da Toscana (Italia) pola Península Ibérica no ano 1669, cunha grande comitiva que pasa por Tui no seu camiño cara Santiago de Compostela.


Neste mesmo blog temos recollida outra descrición da nosa cidade por Albert Jouvin que na súa monumental obra de literatura de viaxes “Le voyageur d’Europe” (1672) nos ofrece outra interesante achega á imaxe da cidade nos anos finais da guerra con Portugal: https://tudensia.blogspot.com/2017/04/a-descricion-detui-na-viaxe-de-albert.html


Hoxe aportamos outra obra que nos ilustra sobre a nosa urbe nos anos en torno á metade do século XVIII. Esta descrición figura nunha obra de alongado titulo: El jardinero de los planetas y piscator de la corte para el año de 1754 : adornado de una descripcion laconíca, historico-politico-geographica de la España Occidental, esto es, de todas las ciudades que comprehenden el Reyno de Galicia y Provincia de Estremadura, sus montes, climas, rios, plazas, templos, reliquias, campiñas, fortalezas, baños, passeos, costumbres de sus habitantes, y otras especiales noticias para el gusto de los aficionados.  Obra editada na Imprenta de D. Agustin de Gordejuela y Sierra, calle del Carmen de Madrid, no ano 1753. O seu autor é José Patricio Moraleja y Navarro.

 


Moraleja y Navarro (Madrid 1711 – 1763) foi un escribán e prolífico escritor. Seguindo a información que nos ofrece o Diccionario Biográfico electrónico (DB~e) da Real Academia de la Historia[i], sabemos que estudiou matemáticas, astronomía, xeografía e historia. Foi escribán nos hospitais da Corte e profesor de Gramática e Retórica.


Publicou numerosas obras de variada y curiosa temática. Entre elas, un “Tratado sobre pájaros de cántico y habla” (1740); unha miscelánea baixo o título de “El Entretenido” (1741) no que figuran poemiñas, novelas curtas, contos, relatos xocosos, soliloquios burlóns, entremeses, etc sempre cun acento burlesco. En 1745 edita un thesauro ou repertorio léxico por temas, titulado “Ramillete curioso, texido de diferentes voces hispano-latinas” que estaba orientado ao ensino do latín e que aporta moi abondosa información sobre a vida cotiá do século XVIII.


Pero a sona de Moralejo y Navarro está relacionada coa publicación entre 1745 e 1754 dunha serie de almanaques ilustrados que denominou “El Jardinero de los Planetas y Piscator de la Corte” aos que se engade, dende 1750 ata a súa morte, outra serie denominada “El Piscator Sarrabal de Milán”. Nestas obras mesturaba datos cronolóxicos e históricos sobre o ano en curso, cun amplo abano de informacións para un público moi amplo, pois incluía datos xeográficos, relixiosos, meteorolóxicos, institucionais, médicos, etc.


A publicación de almanaques coñece unha grande difusión coa aparición da imprenta dende o século XV.  Esta obras populares adoptaron diversos nomes: calendarios, lunarios, prognósticos, piscatores, etc. Esta última denominación era para aqueles almanaques que contiñan prognósticos meteorolóxicos.


No século XVI estes almanaques con prognósticos especialmente meteorolóxicos e de calquera outro tipo, incluían recomendacións de utilidade para os labregos e gandeiros, santoral etc. acadaron nunha grande difusión e foron un importante vehículo de transmisión cultural entre as clases populares.

En España no século XVIII se comercializaban arredor de medio centenar de almanaques editados por impresores e negociantes na procura de éxito económico. O rei Carlos III en 1767, tanto polas críticas políticas que moitos incluían como pola súa concepción ilustrada de loita contra a superstición, prohibiu a súa edición. Prohibición reiterada por Fernando VII en 1814 que estableceu posteriormente a edición dun único almanaque redactado polo Observatorio Astronómica de San Fernando, da Armada Española, e publicado polo Goberno.



O máis popular dos autores destes almanaques no século XVIII foi Diego Torres y Villarroel. Literato, poeta, catedrático de Matemáticas na Universidade de Salamanca, astrólogo, sacerdote aos 52 anos, tivo una vida pintoresca. Editou os seus almanaques, que asinaba co pseudónimo de “El gran psicator salmantino”, entre 1721 e 1764 con grande éxito. Ata Torres en España se lían as traducións de almanaques italianos, en especial o “Gran Piscator Sarrabal de Milán” editado desde 1687, que logo continuou, como xa apuntamos, José Prudendia Moraleja y Navarro.


Los almanaques, segundo Fernando Durán López, suponen un fenómeno extendido en toda Europa desde el XVII y de notables tiradas y penetración social. Son productos de consumo, dirigidos a un público indiscriminado, pero principalmente indocto, al que ofrecen cada año un folleto barato y reducido, de contenidos misceláneos, donde se agavillan informaciones prácticas sobre el calendario, predicciones, divulgación de saberes varios, piezas de entretenimiento... Así pues, hay que situarlos al lado de los pliegos de cordel, las relaciones de sucesos y otras modalidades de una literatura popular ajena a los circuitos letrados y de cruda explotación comercial. No hay que identificar este mercado “popular” con el pueblo bajo, abarca igualmente un estrato burgués o preburgués, con cierta capacidad de acceso a la cultura impresa, ya que “por el contenido poligráfico de los almanaques, su lectura exigía del lector un cierto grado de inteligibilidad”, que no implicaba la mera alfabetización estricta, sino también la capacidad de interpretar símbolos astrológicos o aparatos iconográficos.[ii]

Tui, 1777. Plano de Miguel de Hermosilla



Tui na metade do século XVIII o podemos coñecer de modo bastante preciso gracias aos datos contidos no chamada Catastro do Marqués da Ensenada realizado no ano 1753. Non entraremos agora na súa análise realizada por Ofelia Rey Castelao [iii], de cuxa introdución extraemos o seguinte párrafo:

Capital de provincia, núcleo de frontera, guarnición militar... todas estas facetas de la ciudad de Tui no son más que aditamentos a su verdadero carácter, el de sede episcopal y centro eclesiástico, más perceptible a mediados del XVIII, cuando se disfruta de una situación de paz, que en el pasado, durante la rebelión portuguesa, o en el futuro, la Guerra de Independencia. (...) Todo hace pensar que el setecientos no fue la mejor etapa de la ciudad -casi nulo crecimiento de la población, languidez de la vida económica, carencia de grupos sociales activos en el comercio o la industria, decadencia de la mitra episcopal, pérdida de importancia estratégica en período de paz, como revela el deterioro de las defensas, ausencia de buenas comunicaciones y, sobre todo, la pujanza de las villas costeras, Vigo en especial, cuya competencia Tui no puede resistir- y nada permite entrever, antes de 1800, un despegue.


Todo los dicho no impide que Tui siga siendo en el XVIII un centro de referencia -fiscal, administrativa, judicial, comercial- de una amplia comarca rural que, a mediados del siglo XVIII, se encuentra en un momento de paralización del crecimiento agrario y demográfico arrastrado del siglo anterior, de incremento de la emigración al vecino Portugal, de impulso de las actividades artesanales -tejido de lienzos en especial- como apoyo de la agricultura y, sobre todo, de una dedicación cada vez más intensa a la viticultura


O panorama que presentaba a cidade naquela época era pois de certo “impasse” e de perda de protagonismo nun novo escenario socio-económico onde a burguesía, promotora do comercio e a industria, será o novo elemento de progreso; un sector produtivo escasamente representado na nosa cidade e contorna.


Neste momento ocupaba a sede episcopal o bispo Rodríguez Castañón (1752-1769), que implanta unha liña reformista na administración diocesana, promove as súas expensas a reedificación e ampliación do Hospital de pobres, restaura a capela de San André na Catedral, cede 40.000 reais para a construción da nova igrexa de San Telmo colocando a primeira pedra en 1769. Estamos tamén nun momento de realización de importantes obras na catedral como é o caso do Altar da Expectación, encargado a Antonio del Villar


A este contexto pois corresponde a seguinte descrición de Moraleja y Navarro no seu almanaque para 1754.





Tuy

En ameno sitio, regado de muchas cristalinas Fuentes, se mira la Insigne y Nobilísima Ciudad de Tuy a los 41 grad. y 34 min. de latit. y 9. y 50. de long. bañando sus Muros el famoso Miño con abundancia de Salmones, Sábalos, Lampreas, Truchas, y otros Pescados. Los Autores dicen que la fundò el Príncipe Diomedes 1161 años antes de la venida de Christo (poniéndola por nombre Tyde en memoria de su Padre Tydeo) en el parage donde llaman Pazos de Rey (poco más de un quarto de legua de el en que al presente se halla) manteniéndose entonces con mucha ostentación, y grandeza, siendo de las mas singulares Ciudades de Galicia, pues en ella tuvo su corte el rey Ubitiza y allí se criaron muchos Príncipes hijos de los Godos. Mantuvose en esta opulencia hasta la invasión general de los Moros, que aunque en este Reino fue como un passo bastò para dexarla de todo punto destruida; assi estuvo por mas de cien años, y en el Padron su Obispo hasta que el Rey D. Ordoño I en el año de Christo 860 la fundo de nuevo en el sitio que llaman aora  S. Bartholomè que entonces se apellidaba Buenaventura  (que està à poca distancia de la antigua y es como uno de los Arrabales de la presente) permaneciò en èl hasta que D. Fernando II de Leon, advirtiendo que era lugar abierto, por hacer frontera a una Plaza de Portugàl que llaman Valencia la mudò a donde aora se halla por los años de 1170, haviendo solo de un parage à otro lo que alcanza un tiro de Fusìl; y es de admirar que, sin embargo de tantas mutaciones, jamàs perdiò el nombre primitivo. Es Ciudad Cabeza de su Provincia, està en sitio alto, bien ventilado, aunque es algo enferma procediendo tal vez de las humedades que las causaràn las aguas del dicho Rio Miño, y de el del Ouro , que passa muy cerca, ò tal vez por unas Lagunas que se hallan no muy lexos à la parte del Norte, las que podrían cegarse, con algún coste, derrivando un inmediato Collado, y echándole dentro de ellas; y no hay duda, que cedería en grande utilidad a los Naturales. Logra Tuy de un Cielo muy claro, y de Tierra muy amena, y fértil de Ganados, y Vino, pudiendo à poca costa hacerse en ella abundantes Huertas, y deliciosos Jardines: tiene buenas Murallas, y en lo interior de ella tres Puertas, y quatro son las de los exteriores Rastrillos: doce Calles principales, limpias, y empedradas, una Plaza principal, varias Plazuelas, con frondosas Alamedas, y Passeos, tres Fuentes, y otras muchas, que hay extramuros; la Cathedral, que es la única Parroquia, y parece serlo en el Arrabal la de S. Bartholomè; hay también las Iglesias de la Misericordia, la Escuela de María, y la Capilla del Cuerpo Santo, en la que habitò san Pedro Telmo; dos Conventos de Religiosos, uno de Religiosas, quatro Hermitas, dos Hospitales, cinco Tribunales, dos Cárceles, tres Ferias, y abundante Mercado todos los Jueves; hay un Seminario de Gramática, muy famoso, al qual concurren annualmente hasta seiscientos estudiantes del Obispado, poco mas, ò menos. En el Convento de S. Antonio se lee Philosophia y en el de Santo Domingo Theología Moral. Las Armas de esta Ciudad son en su Escudo una media Luna plateada y tres Estrellas doradas en campo azul celeste con Real Corona, las mismas que Diomedes traìa en su Escudo. La Santa Iglesia Cathedral tiene quatro Nabes con nueve Capillas, inclusa la Mayor, y algunas son muy buenas, el Claustro es espacioso, lo adornan dos Torres fuertes, y muy altas, con nueve Campanas entre grandes, y pequeñas, y un Relox con sus Quartos: estàn en ella y su Capilla, el Cuerpo y Reliquias de san Pedro Gonzalez Telmo, Patrono del Obispado, y de otros muchos santos. Tiene nueve Dignidades, 27 Prebendas y de ellas quatro son de ocho Racioneros; 25 Capellanes, dos Curas ad nutum ammobiles, Capilla de Musicos, y otros Sirvientes. El Señorio de esta Ciudad es del Obispo, y Cabildo mixtamente, y aquel tiene allì su Palacio Episcopal muy capàz y hermoso. Fue su primer Obispo, el Martyr S. Epitacio, que predicò la Fè en Plasencia, y el segundo lo fue S. Evasio M. Tiene también dicha Santa Iglesia, y Obispado por su tutelar al Glorioso Martys S. Julian del Monte, natural de la Feligresia de Quins, en el mismo Obispado, cuyo Santuario està en un aspero Monte, llamado Aloya, distante una legua de esta Ciudad, y es el refugio de los de Tuy y sus circunvecinas Feligresias en las urgencias de falta de agua, mal temporal, y otras. Han florecido en Santidad, Letras y Armas muchos insignes hijos de esta Patria especialmente S. Hermoygio su obispo, Tio del Santo Niño Gallego Pelagio, ò Pelayo, el qual de edad de diez años fue llevado à Cordova al Rey Abderramèn Moro en Rehenes de dicho su Tío, que allí se hallaba preso, y enamorado el Barbaro de la belleza del Niño, intentò usar de él deshonestamente; pero asistido èste del Divino Brazo, sin atender a sus cariños y grandes ofertas, acometiò al Rey arañandole, y rasgandole sus vestidos, de lo qual irritado èste, mandò hacer con aquel delicado Cuerpo inmensos martyrios, y de ellos muriò, teniendo trece años y medio, dia 26 de junio, en la Era 974 (que es el año 936) lo qual visto por otros muchos Niños, que para tan nefandos gustos estaban en aquel Palacio dedicados, prorrumpieron (se puede decir como innocentes) antes Puto, que Gallego. Passado el Arrabal de S. Bartholomè, està la cèlebre dilatada Vega del Ouro que sin abono de estiercol, ni otra cosa, abundantemente produce Trigo,  Cebada, Centeno, Maíz, Lino y otros Granos. Es mucha la regalada fruta que dà de sì la Campiña de Tuy : y el Nobilisimo Ayuntamiento de esta Ciudad se compone del Juez Ordinario y cuatro Regidores annuales, que nombran el Obispo, y el Cabildo mixtamente, como Señores de ella, por concessión del Santo Rey D. Fernando, que confirmò la hecha por el Conde de Galicia D. Ramòn y su muger la infanta Doña Urraca; y además de esto, tiene por Regidores perpetuos al Duque de San Lucar la Mayor, al Conde de Altamira, Conde de Monte Rey, y Conde de Lemos, que lo sirven por sus Thenientes, también hay su Procurador General y su escrivano, & En la misma Vega del Ouro estàn los Baños de  Caldelas, de agua sulphurea, y sirven para enfermedades que proceden de causas frias; y para las mismas valen, y son mas especiales los Baños  de Pesegeyro, ò Quines junto à Melón en el mismo Obispado. La tierra de este País es muy apropósito para Olivos, Moreras, y algo de Azafràn, y experimentarìan un gran beneficio en Azeyte, y Seda, si à su cultivo se dedicaràn sus Moradores.


Esta descrición de Moraleja y Navarro, xunto con algún erro histórico, apunta algún dato de especial interese. Resulta interesante analizar a súa teoría sobre a orixe das armas heráldicas da nosa cidade, que centrarán a atención do seguintes post de Tudensia.



[ii] En: «De los almanaques a la autobiografía a mediados del siglo XVIII: piscatores, filomatemáticos y alrededores de Torres Villarroel», Dieciocho. Hispanic Enlightenment, 36.2 (otoño 2013), pp. 179-202. Consultado en: https://www.academia.edu/10085868/_De_los_almanaques_a_la_autobiografía_a_mediados_del_siglo_XVIII_piscatores_filomatemáticos_y_alrededores_de_Torres_Villarroel_Dieciocho._Hispanic_Enlightenment_36.2_otoño_2013_pp._179-202._ISSN_0163-0415
[iii] “Tuy, 1753: Según las respuestas generales del Catastro de Ensenada” Colección Alcabala del viento, 19. Madrid, Centro de Gestión Catastral y Cooperación Tributaria y Ediciones Tabapress (Grupo Tabacalera), 1990.

Comentarios

  1. Escrito Interesante e Ilustrativo, aunque no disipa la duda.
    Eurípides censuraba a Esquilo (un dramaturgo, que no historiador), por haberse apartado de la historia.
    La Historia Universal de Cesar Cantú, recoge, en "Los siete contra Tebas de Esquilo, la descripción que este autor hace del escudo de Tydeo:" llevaba la imagen de la noche, el fondo era negro, sembrado de estrellas de oro, y en medio la luna".
    Sin embargo, otro texto dice que Tydeo llevaba un león grabado en su escudo, descripción que concuerda con el hecho de que este héroe se casó con Deiphilia, hija de Adastro, rey de Argos, a quien el oráculo había dicho que tenia que casar a sus hijas con un león y un jabalí; interpretando éste que Tydeo era el león y Polinices (el esposo de su otra hija) el jabalí.
    En fin, quedémonos, por conveniente, con la historia o leyenda, la griega, que concede a Tuy mas honda raigambre y abolengo.

    ResponderEliminar

Publicar un comentario

Entradas populares de este blog

O antigo Hospital e Inclusa (actual Edificio "Francisco Sánchez") cumpre hoxe cen anos

Neste ano 2023 a cidade de Tui vive diversos aniversarios de interese, especialmente o referente ao cuarto centenario do falecemento do egrexio médico e filósofo tudense, Francisco Sánchez, sobre o que nos ocuparemos en datas próximas. https://www.facebook.com/fotosantiguastuy/photos Centrará hoxe a nosa atención outra significativa efeméride, o centenario da inauguración do Hospital e Inclusa de Tui celebrado o 1 de maio de 1923, hai hoxe cen anos, que culminaba un longo proceso de construción deste edificio. Na actualidade este antigo hospital é o Edificio “Francisco Sánchez” coñecido popularmente como Área Panorámica de Tui. É pois unha feliz oportunidade para realizar unha aproximación a historia deste edificio emblemático da nosa cidade. Un edificio creado para acoller as instalación do hospital e da casa de expósitos, ou inclusa. A historiografía ten abordado nas últimas décadas aspectos da historia social pouco atendidos tradicionalmente. O tema da marxinación social é un de

Unha nova entelequia: un Camiño Portugués de Nossa Senhora do Norte por Tomiño e Gondomar

Vivimos nun mundo mediático onde cada vez temos acceso a un maior abano de información de todo tipo, o que en principio resulta altamente positivo e enriquecedor pero paralelamente existe o evidente risco de carecer de elementos de discernimento e valorización para recoñecer o rigor e a falsidade, a veracidade e os falseamentos. Ven a conto esta obviedade para abordar unha breve reflexión sobre a noticia que en días pasados publicaron os medios de comunicación con este titular: Tras un año de investigación, la alcaldesa de Tomiño, Sandra González; el presidente de la Cámara Municipal de Vila Nova de Cerveira, Rui Teixeira, junto al alcalde de Gondomar, Francisco Ferreira, y la concejala de turismo de Redondela, María Castro; y el arquitecto e investigador Antonio Soliño, presentaron el «Camiño da Nosa Señora do Norte a Santiago», una variante del Camino de Santiago que pasa por el territorio que recogen ya los archivos históricos. No texto da noticia se afirma o seguinte: La invest

Un poema en galego de D. Basilio do ano 1957

A figura de D. Basilio, cóengo maxistral na catedral tudense e profesor durante varias décadas no Instituto San Paio, continua a ser lembrada por moitos tudenses pola súa erudición, especialmente no que atinxía á historia da nosa cidade como pola súa singular personalidade. Neste blog conmemoramos hai algúns anos o centenario do seu nacemento, o 14 de abril de 1911, ( https://tudensia.blogspot.com/2011/04/hoxe-centenario-do-nacemento-de-don.html ) reproducindo un breve artigo publicado no libro das festas de San Telmo dese mesmo ano  2011. Sinalabamos daquela que era unha persoa sumamente austera, todos o lembramos coa “teja” cubrindo a súa cabeza, a súa faciana morena, sempre vestindo unha raída sotana, fumando os “bisonte” sen boquilla que ofrecía a cantos a él se achegaban, a súa conversa sempre mesturada con referencias teolóxicas. Case todas as tardes, primeiro pedaleando na súa bicicleta, e anos máis tarde sobre a súa vella mobilette (algún día tivo de ser nova pero a miña le