Ir al contenido principal

Reivindicación do boleardo de Nadal tudense

O tempo de Nadal, ao que nos achegamos, é un dos momentos máis representativos das tradicións, do acervo cultural que identifica a unha comunidade. As expresións que adoita este tempo se traducen na arte, nas devocións, na música, nas tradicións populares e tamén na gastronomía.


Gaiteiro de Guillarei, fotografia de F. Zagala, c. 1900. Arquivo Museo de Pontevedra

A modernidade e a pretendida globalización, que non deixa de ser unha uniformización, veñen provocando unha perda dos sinais identitarios que singularizan no tempo ás comunidades humanas. Un dos ámbitos onde máis evidente resulta este proceso é o Nadal, onde os costumes e tradicións locais sucumben fronte á presión dos mass-media e os seus intereses, tantas veces, exclusivamente comerciais.
Por eso recuperar a memoria daquelas costumes e tradicións máis que centenarias que identificaban estas festas do Nadal en Tui é tamén un xeito de reivindicar a nosa condición tudense, o noso xeito de vivir e celebrarmonos estas festas. Nestes tempos de intercomunicación planetaria, recuperar a identidade local, os nosos sinais propios é un xeito de afirmármonos, de recuperar un orgullo de seu.
Achego de seguido un artigo do investigador tudense Manuel Fernández Valdés publicado no ano 1960 no que describe as tradicións do Nadal tudense que, xa naquela altura, comezaban a esmorecer. É unha fermosa postal do Tui na primeira metade do século XX.
Pero deste relato hai dous elementos que estimo podemos recuperar e revitalizar pois son tradicións seculares do noso patrimonio colectivo que cómpre non desaparezan para sempre.
Por unha banda, a tradición dos “Cantos do Reis” que nas primeiras xornadas de xaneiro resoaban pola rúas tudense gracias ás pequenas agrupacións de parroquias como Pexegueiro, Guillarei, etc. Xa noutros pos deste blog nos temos ocupado ao respecto: http://tudensia.blogspot.com/2010/01/os-bandos-de-reis-tudenses.html. É unha tradición conservada, especialmente no sur de Pontevedra, que cómpre evitar desapareza dándolle espazo no amplo programa de actividades do Nadal que se organizan na cidade.

Ranchos de Reis de Salceda

En segundo lugar, a gastronomía é un dos aspectos máis salientables destas festas. Os nosos maiores lembran con especial agarimo o doce que ocupaba as mesas de Noiteboa: os boleardos.
Incentivar a recuperación dese doce nalgún establecemento significaría recuperar parte da nosa memoria gastronómica e ofrecer un produto singular, modesto e por tanto accesible a todos os petos, para o Nadal dos tudenses.


EL CICLO NAVIDEÑO


Las fiestas solisticiales, relacionadas con el movimiento aparente del sol, fueron celebradas por todos los pueblos desde la más remota antigüedad, primero con ritos de la paganía y más tarde encuadradas en el cristianismo. Hay dos grupos: el solsticio de verano que da lugar al ciclo sanjuanero, desde San Juan a San Pedro, y el solsticio de invierno, con su ciclo navideño que se prolonga desde Navidad a Reyes.
Estas fiestas, típicamente familiares, conservan en Tui su sabor arcaico. Son tres festividades: Natal, Año Nuevo o Aninovo y Reyes, con sus vísperas respectivas, porque las cenas forman parte integrante de las fiestas. Y así en la Nochebuena, como en la de Añoviejo y en la de Reyes, se reúnen todos los miembros de cada familia para la cena en común. Al siguiente día se repiten las fiestas gastronómicas que van a durar hasta Reyes.
En estas copiosas fiestas no puede faltar el bacalao con repollo o coliflor, reminiscencia de la vigilia, obligatoria en otros tiempos; también es de obligación para los castizos el vino caliente con azúcar y la compota de peras o manzanas. Entre los muy variados postres ocupaba destacado el boleardo de Tui, cuya fama traspasó las fronteras y se exportaba a toda España y aún a la República Argentina reclamado por la colonia tudense.

Bacallau con coliflor

El boleardo es propio de este tiempo de Pascuas y es tan consustancial con estas fiestas como el turrón. Es un bizcocho bastante duro, al que se da forma triangular. El secreto de su elaboración estriba en utilizar levadura de maíz. Pero desconfiad: se presentan en el mercado unos triángulos con este nombre pero no son boleardos. Su fórmula la conservan algunas familias y la transmiten de madres a hijas.
El sabio académico don Javier Sánchez Cantón en un folleto editado hace unos años por el Patronato Nacional de Turismo, al hablar de la cocina y la repostería de España cita los boleardos y mazapanes de Tui al mismo ritmo que los turrones de Jijona y Alicante, peladillas de Alcoy, etc. Etc.
No quiero desviarme contando las excelencias de los regalos del Miño, salmón, sábalo, lamprea, angulas, truchas, anguilas y tantos otros de los que hablaremos a su tiempo, para no infringir la veda.
Los alegres repiques de nuestra Catedral anuncian la solemnidad de la fiesta del Nacimiento del Hijo de Dios.
La mocedad de las aldeas comarcanas, acude a medianoche a la Misa del Gallo en la Catedral: cantan, bailan, tocan gaitas y disparan cohetes. Se ve que el vino caliente predispone los espíritus. Es noche de gamberrismo pero ¿quién limita la euforia de las gentes?.
Algunas viejas se duermen arrimadas a las románicas columnas del tiempo y al despertar e intentar levantarse descubren con estupor que están cosidas sus faldas unas a otras.
El organista alegra a los fieles tocando alegres villancicos y el tenor Evaristo Bargiela, de potente y agradable voz, desarchiva arias de “Los Madgiares” y de otras antiguas zarzuelas bajo la inspiración de una azumbre de vino nuevo de la taberna de “Revienta”.
Hoy se reacciona contra el gamberrismo, pero sin el gamberrismo de nuestro paisano Camilo Bargiela y demás compañeros troyanos ¿podría escribirse nunca aquella admirable novela “La Casa de la Troya”?
La noche de Añoviejo, San Silvestre, noche de brujas en la tradición popular, es noche de gran algazara y bailes en las sociedades de recreo, con el ya tradicional consumo de uvas, costumbre exótica que tomó carta de naturaleza entre nosotros.
En la tarde del 5 de enero recorren la población los bandos de reyes, grupos de muchachos y aún mayores -no siempre tres-, cantando canciones gallegas alusivas a la festividad del día.
Y de noche sale la cabalgata de Reyes, con gran pompa, música y luminarias.
(Manuel Fernández Valdés en Boletín de Información del Centro de Iniciativas y Turismo de Tui. Año I, nº 3, diciembre de 1960)

De "Fotografías antiguas de Tui"

Rematamos este post de reivindicación do boleardo tudense cuns parágrafos dunha carta ao director, publicada no Faro de Vigo de 09.10.2016, por un tudense, residente no Porriño, Salvador R. Guimaré Gutiérrez, onde achega máis información sobre este doce e que tamén teimaba nesta cuestión:
El boleardo es un dulce que en la década de los treinta se fabricaba en Tui y era famosísimo en todas partes, pero que con el paso del tiempo se fue olvidando (…). El gran abogado y escritor Xosé Luis Franco Grande define este postre como "pieza dulce que se hace con harina, huevo, manteca, azúcar y se reboza en este último o panecillo de bizcocho que se hace en Tui". El boleardo de Tui era conocido por toda la Península Ibérica, pero especialmente en Galicia y norte de Portugal.
Ya en el año 1952, siendo yo casi un imberbe, me lamenté en este periódico de que ya no tuvieran la fama y popularidad de que gozaban y apunté: "El mejor obsequio que se podría hacer a los tudenses ausentes, que forman legión, era una docena de esos deliciosos triángulos que llevaban el aroma de la tierra natal y la nostalgia de los tiempos idos.
Os boleardos se seguen hoxe producindo noutras localidades do Val Miño e o Condado que souberon conservar esta tradición gastronómica, pero, ao parecer, trátase doutro produto que nada ten que ver co doce tudense. Hai poucos anos a Asociación Cultural A.C.D.R.X. Sal Telmo de Tui tentou recuperar o boleardo e a súa receita tradicional pero sen éxito aparente. Agardemos que non perdamos este testemuño do noso patrimonio gastronómico e algún día, non lonxano, poidamos degustar de novo o boleardo tudense.
Co arrecendo dos vellos fornos tudenses onde se preparaban, con ilusión e habelencia, estes doces típicos do Nadal, aproveitamos para desexar a todos os lectores e amigos de Tudensia un feliz Nadal, arredor do Salvador que nace para todos, e un ditoso Aninovo de paz e prosperidade.

Comentarios

Publicación populares

A fábrica de galletas "La Peninsular"

Temos sinalado neste blog en diversas oportunidades o descoñecemento que posuimos da historia contemporánea de Tui fronte a outros períodos históricos moito mais investigados que a nosa historia mais recente. Aspectos como a vida política tudense na primeira metade do século XX seguen esperando un achegamento como tamén os procesos e dinámicas socias desenvolvidos no noso territorio. Hoxe ofrecemos en Tudensia un post sobre a fábrica de galletas “La Penínsular” que abrangue case medio século da vida económica tudense. Achegamos a información ofrecida polo profesor de historia económica da Universidade de Santiago de Compostela, Angel Ignacio Fernández González, no seu blog “Galicia Agraria” nun documentado post sobre a industria de galletas en Galicia nos principios do século XX. Aportamos a rica e moi completa información que achega profesor Fernández algunha pequena referencia da nosa autoria colocadas como notas. http://galiciaagraria.blogspot.com.es/2012/03/gall...

A lenda do túnel baixo o MIño

As lendas ou narracións populares, transmitidas oralmente, relatan xeralmente acontecementos ficticios que se teñen por reais, en moitas ocasións mesturados con feitos históricos. Pola súa capacidade de evocación, pola súa transmisión xeracional as lendas conforman un acervo do que chamamos patrimonio inmaterial que cómpre recoller e preservar. Na nosa cidade conservamos varias lendas vencelladas ao caracter histórico da nosa localidade, ao seu caracter fronteirizo e consecuentemente a súa fortificación fronte aos posibles invasores. A máis asentada no imaxinario colectivo tudense é a relativa ao “túnel” que comunica Tui coa outra beira do Miño, coas terras de Valença. Resulta moi significativa esta lenda pois testemuña como na mentalidade dos tudenses a fronteira e a súa condición de limite, de aillamento fronte ao estranxeiro era superada polas nosas xentes que a través do túnel escapaban destas “imposicións” e mantiñan a comunicación coas terras irmáns que as estructuras políticas ...

Agrarios tudenses en "El Agrario" de Buenos Aires de 1923

Fundadores da "Sociedad Agraria" de Paramos (en pose para El Agrario) De esquerza a dereita b(en pé), cidadáns Hermenegildo Gándara Estévez e Manuel Alem; sentados Simplicio Fernández Rivas, Hermenegildo Alem Rocha e Jesús Fernández Rivas Temos comentado en numerosas oportunidades neste blog o escaso coñecemento que posuímos sobre a historia mais recente do noso concello. Entre os episodios que conforman este período histórico máis recente está o movemento agrarista que na última década do século XIX e nas primeiras do pasado século mobilizou aos labregos de Galicia na procura do acceso á propiedade da terra (ata daquela os nosos campesiños eras foreiros, tiñan o usufructo inmemorial dunhas leiras que non eran súas) e consecuentemente a mellora das condicións de vida destas masas populares. Será o movemento agrarista o que adquira neste anos un progresivo protagonismo fronte ao caciquismo conservador que dominaba a vida política da comarca de Tui coa figura ...

A Semana Santa tudense e as súas posibilidades

Xa na noite do Venres Santo xorde de novo unha reflexión sobre a Semana Santa tudense, pois quizais na nosa cidade non chegamos albiscar as súas potencialidades como elemento que forma parte do noso acervo patrimonial que temos a responsabilidade de conservar, sen privala da súa dimensión relixiosa, e dende esta valorización é tamén un posible recurso turístico para Tui, pois poucos lugares de Galicia teñen unha riqueza similar nestas xornadas. Neste mesmo blogue temos sinalado que inmediata celebración das festas patronais de San Telmo distorsiona a visión destas xornadas de celebración do misterio pascual de Xesús, configuradas como un preludio das festas e, consecuentemente, infravaloradas non xa na súa dimensión espiritual senón na súa significación cultural. Cómpre valorizar as actividades litúrxicas ou para-litúrxicas destas datas, pois, independentemente da súa significación relixiosa ou espiritual, conservan requintadas expresións da nosa historia colectiva da que somos...

"A Trapa" a segunda cova granítica máis grande de Europa descoberta en Ribadelouro

O pasado sábado 9 de abril nunha conferencia pronunciada en Tui Clube Espeleolóxico “Maúxo” presentou un descubrimento certamente importante: “A Trapa” a segunda cova granítica máis grande de Europa, que se atopa na parroquia de Ribadelouro nas abas do Monte Aloia. Un descubrimento de especial relevancia para a xeoloxia e para a arqueoloxia da nosa terra, e que incrementa o valor que sa posuía esta zona inmediata ao Parque Natural do Monte Aloia. Cómpre agora impulsar o proxecto de ampliación territorial deste Parque abranguendo a Serra do Galiñeiro –por certo, ameazada na actualidade pola prevista instalación dun parque eólico-. Felicitamos ao Clube Espeleolóxico “Maúxo” polo seu labor e por aportarnos este relevante descobrimento. Achegamos un artigo publicado no día de onte na edición Galicia de “El País” como información sobre este achado. Una trampa de 1.200 metros Expertos descubren la segunda cueva más grande de Europa en O Galiñeiro SARA VILA - Santiago - 21/04/2011...

Ricardo Blanco Cicerón

O pasado martes 15 de decembro foi inaugurada no Museo do Pobo Galego, en Santiago de Compostela, unha exposicion que co titulo de “Olladas dunha época” recolle unha escolma das fotografias do chamado “Fondo Blanco-Cicerón” que se custodia no devandito Museo. Como podemos comprobar na portada do catálogo que acompaña a este “post” a cidade de Tui é unha das protagonistas desta mostra que amosa unha selección das fotografías que conformaban a colección de Ricardo Blanco-Cicerón (Tui 1844 – Santiago 1926). Son na súa meiranda parte instantáneas da época do cambio de século, entre 1890-1910, e que respostan ao interese coleccionista de D. Ricardo que conformou ao longo da súa vida a, posiblemente, a máis ampla colección de caracter cultural que teña existido en Galicia: obxectos prehistóricos, artísticos, etc. que nutren hoxe en boa medida os museos da nosa terra. Esta mostra organizada conxuntamente polo Museo do Pobo Galego e o Centro Galego de Artes da Imaxe poderá ser visitada ...

Yzquierdo Durán, ilustrador tudense. Breve noticia.

Jose Yzquierdo Durán foi un popular ilustrador que radicado en Madrid realizou, nas primeiras décadas do século XX unha prolífica producción en todo tipo de publicacións, tanto periódicas como en libros. Son moi escasas as noticias sobre a súa traxectoria que poidemos acadar non así imaxes da súas obras, que ocupan as portadas de numerosas edicións das segunda e terceira décadas do pasado século. O erudito Manuel Fernández-Valdés no seu excepcional libro “Familias antiguas de Tuy” nos informa que Jose Izquierdo Durán era fillo do avogado tudense José Izquierdo Sarmiento, que foi secretario do Concello tudense, e de Concepción Durán Mera, dunha familia de longa tradición na cidade. Tiveron tres fillos, Celso, que foi crego ocupando, entre outras, a parroquia de Piñeiro, Pilar, que foi directora moitos anos do “Hogar Rosendo Salvado” dependente do Auxilio Social nos anos da ditadura, e José, de quen hoxe nos ocupamos. José Izquierdo Durán naceu en Tui no anos 1890 e desenvolveu en Madrid...