Ir al contenido principal

San Martiño, notas etnográficas por Manuel Fernández-Valdés

Nestas xornadas, en concreto o 11 de novembro, celebramos a festividade de San Martiño, e arredor desta data se concentran diversas expresións da nosa cultura popular convertendo o “San Martiño” nun dos principaos fitos das tradicións festivas da nosa terra.

Pousa do Bispo, fotografía de Ruth Matilda Anderson, 1924

O viño novo, a matanza do porco, as castañas e os magostos... son algunhas das manifestacións desta festa cíclica, próxima xa á entrada do inverno, ligada coa cultura agraria. Os acelerados cambios socio-económicos van modificando as expresións festeiras desta data pero non o seu esmorecemento, sendos oas magostos a principal expresión actual desta festividade.

En Galicia existen 214 parroquias dedicadas a San Martiño e incluso unha catedral, a catedral de Ourense o ten por titular, sendo un dos santos con maís apego popular. Unha advocación ligada á figura de San Martiño de Tours, oriundo da actual Hungría e bispo daquela cidade francesa no século IV, cuxa festividade celébrase o 11 de novembro. Pero en Galicia esta figura mesturase coa de San Martiño de Dumio, o apóstolo dos suevos, chegado tamén dende Panonia (Hungría), bispo de Dumio en Braga, e o principal evanxelizador da antiga Gallaecia romana, que ten a súa celebración litúrxica no mes de marzo.

Tamén en Tui a parroquia de Caldelas ten como titular a San Martiño e como en toda Galicia arredor desta festividade de outono son numerosas as tradicións que existían e que progresivamente van ficando no esquecemento a medida que a nosa sociedade e, por tanto, as súas expresións culturais e festivas xa non está ligadas, como en séculos pasados, ao ciclo agrícola.

Lembramos hoxe dende Tudensia esta festa de San Martiño coa reprodución dun breve artigo publicado polo investigador tudense Manuel Fernández-Valdés Costas no xornal “Faro de Vigo” en novembro de 1954, hai agora xustamente setenta anos.

Fernández-Valdés (de quen temos falado abondo nese blog) destaca, entre outras facetas, polo seu amplo coñecemento da cultura tradicional tudense. Pola súa posición xeracional coñecía directamente nas nosas parroquias e aldeas estas expresións da cultura popular -que daquela aínda contaban con plena vixencia- pero pola súa procedencia das clases acomodados tudenses tamén coñecia a súa trasposición a un ambiente urbano e burgués e albiscaba xa as transformacións que nas décadas seguintes sufrirá este amplo bagaxe antropolóxico.

Este traballiño ilustra plenamente estas tres realidades que apuntamos e nos permite achegarmonos a un mundo xa perdido pero que gracias a investigadores como Fernández-Valdés podemos documentar e coñecer.

 

 

SAN MARTIÑO

 

La fiesta de San Martin, a mediados de otoño, da al santo obispo de Tours un carácter de dios rural, por su relación con dos productos típicos de la economía campesina: el vino y las matanzas. El vino, terminadas ya las fermentaciones secundarias, es potable, aunque no esté totalmente clarificado, por lo que es de tradición probarlo en esta fecha

En San Martiño

proba o o teu viño”

También se dice

En San Martiño

atesta o viño”

porque también en este día se acaba de atestar para compensar las mermas padecidas, y se zapa.

Pousa do Bispo, fotografía de Ruth Matilda Anderson 1924

Cuando Dios andaba por el mundo, la sardina estaba al alcance y era de ritual probar el vino nuevo con sardinas revenidas, algo saladitas. Mientras “no da la cara” se bebe en “cuncas”. Después desde san Andrés se debe beber en copa o vaso. En estos tiempos que corren, una ola de “enxebrismo” lleva a muchos bebedores a servirse el vino en taza todo el año. No son sibaritas, sin duda.

La castañera que fue cantada por poetas y popularizada en comedias y sainete, era la figura más popular del otoño. Fue desplazada por el progreso, representado por la “locomotora”.

La pobre castañera, arrebujada en su mantón, sentada en el quicio de un portal para protegerse contra las inclemencias del tiempo; delante el asador, que agita con frecuencia para que las castañas se asen por igual y se pongan doraditas y coruscantes. Ella las palpa amorosamente, una por una, con sus dedos requemados y las va pasando al cesto, donde al abrigo de una vieja manta, acaban de “recochar”. Estas castañas, que podemos llamar de artesanía, superaban con mucho a las obtenidas en esos antiestéticos artefactos representantes del progreso.

San Martín también da su nombre a una efímera estación -seis u ocho días- que nos regala el sol rompiendo las brumas otoñales, antes de recoger sus rayos para calentar el hemisferio meridional. Se le llama “veranillo de san Martín” y también “veranillo de los membrillos”.

Y al hablar de estos aromáticos frutos viene a las mientes otra estampa casi completamente desaparecida. Me refiero a la elaboración de los dulces de membrillo por las amas de casa.

Eran unos tiempos en que la dificultad de comunicaciones y de medios de transporte obligó a las gentes a valerse por sí mismas; una especie de autarquía doméstica y por eso preparaban conservas de tomate, frutas en almíbar, dulce de membrillo, guindas en aguardiente, “curaban” lampreas, conservaban salmón en escabeche, etc.

Había membrillos en abundancia y azúcar de caña muy barato que suministraban con prodigalidad nuestras colonias ultramarinas: no hacía falta más.

Se cocía en grandes peroles de cobre y después de se guardaba en cajitas redondas de madera el álamo.

Hoy estos peroles muy bruñidos, los peroles, los cucharones de boj y antesalas, alternando con panoplias de donde penden las inútiles armas de los abuelos.

¡Que feliz día para los niños el dedicado al dulce de membrillo! Se nos reservaba la limpieza de los cacharros y no hay que decir que rebañábamos los peroles, los cucharones de boj y hasta las mallas de la “peneira”.

Según la “Reseña Geográfica de Galicia”, editada en Pontevedra en 1858, solamente las monjas concepcionistas de Tuy trabajaban al año más de 4.000 arrobas de perada, nombre genérico con que se designaba también al membrillo.

Matanza en Malvas, en "Vida Gallega", nº 158, ano 1920

San Martiño abre el ciclo de las matanzas. La autarquía doméstica, de la que hablé antes, obligaba a las gentes -como ocurre todavía en las aldeas y en los pueblos de montaña- a criar, por lo menos un puerco para la matanza. Pero no todas las casas disponían de patio o corral para chamuscarlos, por lo que estas faenas se hacían en la vía pública. Era una fiesta típica, bien desaparecida, pero no es óbice para que añore aquellos tiempos infantiles, en que presenciando las hogueras disputábamos, como en una rebatiña, las uñas calientes que el matachín arrancaba de las pezuñas del cerdo. Porque estas uñas, así calientes, colocadas en los dedos eran un remedio eficaz contra los sabañones.

Un año de fin de siglo se presentó una epidemia de triquinosis que alarmó a la población, porque eran muchos los cerdos que resultaban atacados por la trichina y había que enterrarlos o quemarlos. Mal chamuscados y peor lavados se pasaba rápidamente a la operación de abrirlos para salir de la angustiosa duda.

Un día se chamuscaba un cerdo en la calle de Seijas. Era el matarife el señor Francisco, el “Folleiro” así llamado porque era el que hinchaba los fuelles del órgano de la Catedral. Llegó el momento de abrir el cerdo y un numeroso grupo esperaba ansioso el resultado. Al llegar al tocino con parte muscular, se observaron unas veguillas blancas que padecieron sospechosas. Se cortó un trozo de carne y se mandó a la farmacia más próxima, pues no había entonces Laboratorio municipal; pronto regresó el emisario confirmando las sospechas; en el mismo plato de carne venía un papelito con una gran H mayúscula, que todavía no sé que significa, pero así el “Folleiro” que exclamó con suficiencia: ¡Aquí está, ache, “chitrina”!

El incidente fue jocosamente comentado y dio tela para el cotilleo pueblerino.

 

Faro de Vigo, 11.11.1954

 

 

Comentarios

  1. Muy bonito.El blanco y negro mola. Dice mi suegra: Polo S. Martiño, semental o aliño.

    ResponderEliminar

Publicar un comentario

Publicación populares

A fábrica de galletas "La Peninsular"

Temos sinalado neste blog en diversas oportunidades o descoñecemento que posuimos da historia contemporánea de Tui fronte a outros períodos históricos moito mais investigados que a nosa historia mais recente. Aspectos como a vida política tudense na primeira metade do século XX seguen esperando un achegamento como tamén os procesos e dinámicas socias desenvolvidos no noso territorio. Hoxe ofrecemos en Tudensia un post sobre a fábrica de galletas “La Penínsular” que abrangue case medio século da vida económica tudense. Achegamos a información ofrecida polo profesor de historia económica da Universidade de Santiago de Compostela, Angel Ignacio Fernández González, no seu blog “Galicia Agraria” nun documentado post sobre a industria de galletas en Galicia nos principios do século XX. Aportamos a rica e moi completa información que achega profesor Fernández algunha pequena referencia da nosa autoria colocadas como notas. http://galiciaagraria.blogspot.com.es/2012/03/gall...

A lenda do túnel baixo o MIño

As lendas ou narracións populares, transmitidas oralmente, relatan xeralmente acontecementos ficticios que se teñen por reais, en moitas ocasións mesturados con feitos históricos. Pola súa capacidade de evocación, pola súa transmisión xeracional as lendas conforman un acervo do que chamamos patrimonio inmaterial que cómpre recoller e preservar. Na nosa cidade conservamos varias lendas vencelladas ao caracter histórico da nosa localidade, ao seu caracter fronteirizo e consecuentemente a súa fortificación fronte aos posibles invasores. A máis asentada no imaxinario colectivo tudense é a relativa ao “túnel” que comunica Tui coa outra beira do Miño, coas terras de Valença. Resulta moi significativa esta lenda pois testemuña como na mentalidade dos tudenses a fronteira e a súa condición de limite, de aillamento fronte ao estranxeiro era superada polas nosas xentes que a través do túnel escapaban destas “imposicións” e mantiñan a comunicación coas terras irmáns que as estructuras políticas ...

Agrarios tudenses en "El Agrario" de Buenos Aires de 1923

Fundadores da "Sociedad Agraria" de Paramos (en pose para El Agrario) De esquerza a dereita b(en pé), cidadáns Hermenegildo Gándara Estévez e Manuel Alem; sentados Simplicio Fernández Rivas, Hermenegildo Alem Rocha e Jesús Fernández Rivas Temos comentado en numerosas oportunidades neste blog o escaso coñecemento que posuímos sobre a historia mais recente do noso concello. Entre os episodios que conforman este período histórico máis recente está o movemento agrarista que na última década do século XIX e nas primeiras do pasado século mobilizou aos labregos de Galicia na procura do acceso á propiedade da terra (ata daquela os nosos campesiños eras foreiros, tiñan o usufructo inmemorial dunhas leiras que non eran súas) e consecuentemente a mellora das condicións de vida destas masas populares. Será o movemento agrarista o que adquira neste anos un progresivo protagonismo fronte ao caciquismo conservador que dominaba a vida política da comarca de Tui coa figura ...

A Semana Santa tudense e as súas posibilidades

Xa na noite do Venres Santo xorde de novo unha reflexión sobre a Semana Santa tudense, pois quizais na nosa cidade non chegamos albiscar as súas potencialidades como elemento que forma parte do noso acervo patrimonial que temos a responsabilidade de conservar, sen privala da súa dimensión relixiosa, e dende esta valorización é tamén un posible recurso turístico para Tui, pois poucos lugares de Galicia teñen unha riqueza similar nestas xornadas. Neste mesmo blogue temos sinalado que inmediata celebración das festas patronais de San Telmo distorsiona a visión destas xornadas de celebración do misterio pascual de Xesús, configuradas como un preludio das festas e, consecuentemente, infravaloradas non xa na súa dimensión espiritual senón na súa significación cultural. Cómpre valorizar as actividades litúrxicas ou para-litúrxicas destas datas, pois, independentemente da súa significación relixiosa ou espiritual, conservan requintadas expresións da nosa historia colectiva da que somos...

"A Trapa" a segunda cova granítica máis grande de Europa descoberta en Ribadelouro

O pasado sábado 9 de abril nunha conferencia pronunciada en Tui Clube Espeleolóxico “Maúxo” presentou un descubrimento certamente importante: “A Trapa” a segunda cova granítica máis grande de Europa, que se atopa na parroquia de Ribadelouro nas abas do Monte Aloia. Un descubrimento de especial relevancia para a xeoloxia e para a arqueoloxia da nosa terra, e que incrementa o valor que sa posuía esta zona inmediata ao Parque Natural do Monte Aloia. Cómpre agora impulsar o proxecto de ampliación territorial deste Parque abranguendo a Serra do Galiñeiro –por certo, ameazada na actualidade pola prevista instalación dun parque eólico-. Felicitamos ao Clube Espeleolóxico “Maúxo” polo seu labor e por aportarnos este relevante descobrimento. Achegamos un artigo publicado no día de onte na edición Galicia de “El País” como información sobre este achado. Una trampa de 1.200 metros Expertos descubren la segunda cueva más grande de Europa en O Galiñeiro SARA VILA - Santiago - 21/04/2011...

Ricardo Blanco Cicerón

O pasado martes 15 de decembro foi inaugurada no Museo do Pobo Galego, en Santiago de Compostela, unha exposicion que co titulo de “Olladas dunha época” recolle unha escolma das fotografias do chamado “Fondo Blanco-Cicerón” que se custodia no devandito Museo. Como podemos comprobar na portada do catálogo que acompaña a este “post” a cidade de Tui é unha das protagonistas desta mostra que amosa unha selección das fotografías que conformaban a colección de Ricardo Blanco-Cicerón (Tui 1844 – Santiago 1926). Son na súa meiranda parte instantáneas da época do cambio de século, entre 1890-1910, e que respostan ao interese coleccionista de D. Ricardo que conformou ao longo da súa vida a, posiblemente, a máis ampla colección de caracter cultural que teña existido en Galicia: obxectos prehistóricos, artísticos, etc. que nutren hoxe en boa medida os museos da nosa terra. Esta mostra organizada conxuntamente polo Museo do Pobo Galego e o Centro Galego de Artes da Imaxe poderá ser visitada ...

Yzquierdo Durán, ilustrador tudense. Breve noticia.

Jose Yzquierdo Durán foi un popular ilustrador que radicado en Madrid realizou, nas primeiras décadas do século XX unha prolífica producción en todo tipo de publicacións, tanto periódicas como en libros. Son moi escasas as noticias sobre a súa traxectoria que poidemos acadar non así imaxes da súas obras, que ocupan as portadas de numerosas edicións das segunda e terceira décadas do pasado século. O erudito Manuel Fernández-Valdés no seu excepcional libro “Familias antiguas de Tuy” nos informa que Jose Izquierdo Durán era fillo do avogado tudense José Izquierdo Sarmiento, que foi secretario do Concello tudense, e de Concepción Durán Mera, dunha familia de longa tradición na cidade. Tiveron tres fillos, Celso, que foi crego ocupando, entre outras, a parroquia de Piñeiro, Pilar, que foi directora moitos anos do “Hogar Rosendo Salvado” dependente do Auxilio Social nos anos da ditadura, e José, de quen hoxe nos ocupamos. José Izquierdo Durán naceu en Tui no anos 1890 e desenvolveu en Madrid...