Hai días no decurso dunha conversa familiar levounos a rebuscar en vellos papeis de lembranzas maternas; entre estampas, recordatorios e fotos fomos dar cun folio ben pregado que ao abrilo deparounos a sorpresa dun poema. A primeira ollada foi na procura da súa sinatura e a data: outubro de 1958 – María Parrado.
Nun
acelerado proceso de recuperación da memoria lembramos como hai tempo tiñamos
lido este poemiña, ficando dende aquela no esquecemento do que acaba de ser
rescatado por esta casualidade que apuntabamos.
Lembro
a figura de María Parrado e a súa sona de que compuña poemas cos que agasallaba
aos amigos e coñecidos. Este supoño foi o caso que nos ocupa.
Escasas
son as noticias recopiladas neste días en torno a María Parrado; era irmá de
Gaudencio Parrado, ao que lembramos como último propietario de “El Cielo” a
tenda de tecidos, fundada a finais do século XIX, que tiña a súa sede no Cantón
de Diomedes esquina coa Corredeira e que nos inicios dos anos setenta pechou
definitivamente. Hoxe unha cafetería establecida no mesmo local conserva o nome
comercial de “El Cielo”.
Vivían
os irmáns ao outro lado da rúa Ordoñez, no inmoble que albergaba no seu baixo a
tenda de ultramarinos de Antonio Neira e que hoxe acolle unha tenda de
lambonadas. Non gozaban dunha situación económica florecente pois o negocio
téxtil estaba esgotado naqueles anos sesenta e setenta do pasado século. Na década
posterior faleceron ambos irmáns.
O
interese do poema non deriva unicamente da súa maior ou menor calidade
literaria senón de dous feitos: por unha banda, cómpre valorar que estea escrito
en idioma galego no ano 1958 nun contexto como o ámbito urbano de Tui
completamente alleo ao uso da nosa lingua como sinal diferenciador da poboación
urbana fronte ao espazo rural circundante, reafirmando así unha preeminencia
social. A maioría dos escritos en galego naquela altura tiñan unha referencia “costumbrista”
ou enxebre, neste caso a temática dista destes parámetros.
O
segundo valor, deriva que que este poema de María Parrado recolle un momento de
cambio na vida tudense como é o proceso de reformas da Catedral e a súa
contorna que se acometen dende o ano 1949, e moi especialmente dende 1952. Neste
tempo a Dirección General de Bellas Artes, do Ministerio de Educación, promove
un amplo proxecto de restauración do conxunto catedralicio tudense que irá en
paralelo ao significativo cambio que para a vida da cidade supón o traslado da
capitalidade efectiva de diocese dende Tui á cidade de Vigo, ratificada coa
Bula de 1959 en que establece a diocese dúplice de Tui-Vigo.
Este
traslado da sede diocesana e os seus servizos eclesiásticos, especialmente a
curia e o Seminario Maior, provoca unha fonda indignación na nosa cidade. Un
rexeitamento que se expresa anónima e silandeiramente, dadas as limitacións ás
que estaba sometida a liberdade de expresión na ditadura franquista. Este
malestar social está na base deste proceso de rehabilitación patrimonial que se
acomete na cidade e na súa promoción turística que culminan no verán de 1968
coa visita de Franco para inaugurar as obras da catedral e o novo Parador de
Turismo “San Telmo” ou na declaración de Tui como “conjunto histórico-artístico”
no ano precedente de 1967.
A
nosa escritora expresa no seu poema, datado en 1958 en pleno proceso de cambio
que provoca este forte rexeitamento social na cidade, as súas inquedanzas por
estas transformacións que sofre o espazo litúrxico da catedral, a propia vida
tudense, rematando cunha invocación a San Telmo como o patrón, defensor do
tudenses en todo tempo:
¿Ti non sabes Maruxiña
o que eles queren facer?
Unha Catedral nova
pra esta deixar de ser.
¿Non sabes rapaciña
o que alí dentro había?
Pois si non tiveras presa
eu todo che contaría.
Aquel San José, San
Fernando
que no noso altar había
aquel Espiritu Santo
que era a nosa alegría.
aquela Virxen bonita,
que estaba vendo pro ceo,
¡Xa fai tempo que non
vexo!
¡Eu xa mais no na verei!
E o Anxo que alí na porta
tiñache o demo a seus pes
para que o que ali entrase
vira o seu grande poder.
¿E os Canónigos?
Cantos eran os que había
que ben me recordo de eles
de eles todos miña
filla!...
E con un coro muy grande
e cada un na súa silla
que inda que che fosen
mais
inda mais alí cabían.
E os órganos e o Correcans
e aqueles nenos cantores
que sempre por las mañans
cantaban como tenores.
Y a orquesta, que ben me
recordó
parece que oyo o seu son
cando na torre tocaba
aquelas súas chrimias
á nosa Virxen María
o día da Ascensión.
E Plácido o campaneiro
que ben as repinicaba
daballe un xeito as
campanas
que mismo alegría daba.
Tiñache tanta memoria
de todo se arrecordaba
cousa que lle preguntaras
de ela conta che daba.
O Pincernas lle chamaban
a un home que alí había
que a todas as procesións
el diante sempre iba.
E unha capeliña
con o noso santiño
que amamos tanto
que lle chamamos Telmiño.
San Telmiño queridiño
cando pola terra andabas
non quiseches morrer
noutras
que eran estas as que
amabas.
San Telmiño queridiño
pídelle por nos a Dios
que nosotros confiamos
na túa protección.
Vaite, vaite, Maruxiña
vaite, vaite, para o muíño
pois si me poño a contarte
non facias o panciño.
Octubre de 1958
María Parrado
Para
comprender o contido deste poema temos de referirnos ao proceso de
rehabilitación da catedral que comeza no ano 1949, intervindo nas cubertas cun amplo
retellado, e chega ata 1969. Un logo proceso dirixido polos arquitectos Luis
Menendez PIdal e Francisco Pons Sorolla dende a administración central na que
ambos ocupan relevantes postos.
Como
sinala o profesor Manuel Castiñeiras “la época del resdescubrimiento y
revalorización del conjunto arquitectónico medieval de la catedral de Tui no tendrá un refrendo práctico hasta mediados
del siglo XIX en que los arquitectos Luis Menéndez-Pidal y Francisco Pons
Sorolla acometen una valiente y arriesgada restauración que nos ha devuelto la
imagen prístina del edificio medieval. Dicha intervención, alejada de nuestros
criterios actuales, hay que entenderla no sólo en el contexto de la política
cultural y turística del franquismo sino también de un intento reivindicativo
del pasado de la propia ciudad de Tui”[1].
Luis
Menéndez-Pidal (Oviedo, 1896 – Madrid, 1975), foi un prestixioso arquitecto
español, sendo considerado, a nivel internacional, como un dos grandes
especialista en restauración arquitectónica.
Como
Arquitecto Conservador de Monumentos de la Primera Zona (1941-75), que
agrupaba a sete provincias do Norte: Asturias, León, Zamora, La Coruña, Lugo, Ourense
e Pontevedra, dirixiu grandes intervencións, sobre todo en monumentos da arte asturiana
e románica. Fixo máis de 200 actuacións restauradoras do patrimonio español.
Entre elas, as máis coñecidas son: Mosteiro de Guadalupe (Cáceres), Catedral e
Cámara Santa de Oviedo, Catedral de Zamora, Catedral de León, Catedral de
Santiago de Compostela, Catedral de Tui, a Basílica de San Isidoro de León e as
Murallas de Lugo.
A
súa actuación responde a criterios historicistas co obxectivo de recuperar a
esencia medieval dos monumentos, como sinala Eloy Algorri García: Fiel a las
tendencias ideológicas del régimen, Menéndez-Pidal ejerció la restauración con
un concepto autárquico, poco permeable a influencias extranjeras, basado en el
empleo del lenguaje estilístico propio de la fase principal del monumento
aunque recurriendo en su materialización práctica a técnicas constructivas
modernas, camufladas bajo un ropaje venerable. Promovió sistemáticamente el
picado de los revestimientos, como revocos y enlucidos, con la intención de
exhibir los muros bajo un principio de realismo constructivo sin precedentes
históricos.[2]
 |
| Francisco Pons Sorolla |
Xunto
a Menénez Pidal, terá un destacado papel outro arquitecto: Francisco Pons
Sorolla (Madrid 1917 – 2011), licenciado en 1945, foi Director General de
Arquitectura do Ministerio de la Vivienda durante tres décadas. No 1950 crea no
seu departamento a Sección de Ciudades de Interés Artístico,
posteriormente denominado Servicio de Restauracion Arquitectonica, promovendo
un impulso grande para a recuperación do patrimonio cultural. Comezou a súa
actividade restauradora como discípulo de Luis Menénez-Pidal seguindo en boa
medida os seus criterios. Foi designado “Arquitecto conservador de Compostela”
en 1945 e, por sinalar unicamente en Galicia, foi responsable de numerosas
intervencións entre elas, a retirada de coros capitulares das catedrais de
Santiago de Compostela, Mondoñedo e Tui, a liberación da Muralla de Lugo, o
traslado de Portomarín, as escavacións arqueolóxicas da Catedral compostelá, a
rehabilitación do Castelo de Monterrei. En Tui amais das obras no interior do
templo catedralicio foi o responsable das intervencións realizadas no seu
entorno. O Concello de Tui acordou en 1968 o seu nomeamento como “Fillo
adoptivo” da cidade.
Aínda
que os primeiros proxectos son conxuntos entre Menéndez Pidal e Pons Soralla,
este tomará progresivamente un crecente protagonismo nas intervención
restauradoras na catedral e a cidade tudense.
Pero
non esquezamos o obxecto deste post que é comentar o poema de María Parrado. A
tendencia de retirar os coros capitulares do centro do templo catedralicio está
moi estendida na España daquel momento, e chega a Tui en 1952. Ambos
arquitectos acometeran similar traslado, por exemplo, na Catedral de Santiago
de Compostela no ano 1946.
No
caso tudense deciden o traslado do coro ao presbiterio, non súa integridade
senón parcialmente. Pero este traslado obrigaba a numerosas actuacións, como
foi a consolidación de cubertas e pilares, substitución do pavimento, tanto no
novo emprazamento como no primitivo. A complexidade das obras obrigou a
redacción de varios proxectos nos anos 1956, 1957 e 1958.
O
Coro estaba situado no centro da nave central pechado por un muro perimetral en
toda a súa contorna agás na parte que situada fronte ao presbiterio, dende onde
partía a chamada vía sacra que comunicaba ambos espazos e estaba pechada por un amplo enreixado que limita o acceso aos
mesmos.
En el año 1952 Menéndez Pidal y Pons Sorolla retirar el
Coro Capitular de la nave central. Una vez desmontado se almacena hasta su
reinstalación, proceso que atiende a los dos emplazamientos que actualmente
ocupa. En el año 1955 se procede a su colocación en el presbiterio y seguidamente
entre 1959 y 1961, finalizado el acondicionamiento y restauración de la zona
situada bajo los órganos, se dispone en este espacio el resto de la silleria.[3]
O
traslado do coro supuxo principalmente tres alteracións no aspecto e
configuración interior da catedral:
1.-
Eliminación dos muros perimetrais do coro na nave central, especialmente o altar
do trascoro que se ollaba directamente ao entrar no templo catedralicio, un
altar dedicado ao arcanxo San Miguel. Este anxo é o que comenta a nosa autora
no poema:
E o Anxo que alí na porta
tiñache o demo a seus pes
para que o que ali entrase
vira o seu grande poder.
Na
actualidade a imaxe de San Miguel, de excepcional factura, continua na Catedral
nunha posición secundaria xunto á entrada, namentres que o seu altar foi
trasladado á capela do Seminario Menor “San Paio” onde segue instalado. Nas
imaxes que acompañan a este texto podemos contemplar como sería esta altar do
trascoro, na reconstrución realizada no traballos do Plan Director da Catedral,
xunto ás imaxes de San Miguel arcanxo e o seu retablo na súa actual localización.
 |
| Tomado do libro "La catedral de Tui desde su Plan Director" |
2.-
A segunda alteración foi a supresión da chamada vía sacra, que comunicaba o
coro capitular co presbiterio e que como podemos ollar na foto que achegamos
estaba cinguido por enreixados que limitaban o acceso do público e preservaban
as funcións litúrxicas do Cabido da presenza de público. Esta Vía Saca ocupaba
dous tramos dos que marcan os intercolumnios. Varios destes enreixados foron trasladados
ás capelas laterais de Santiago, San Pedro ou San Telmo, e outros se conservan
nos muros do claustro.
3.-
O instalación do coro capitular na ábsida implica diversos cambios neste espazo.
En primeiro lugar a eliminación do retablo central ou maior. Este fora
realizado no último cuarto do século XVIII para substituír a un retablo barroco
do século XVII do que se aproveitan as imaxes de San Xosé e San Fernando[4], atribuídas a Esteban de
Cendón Buceta. O retablo neoclásico foi realizado por Juan Luís Pereira realizado
en base a trazas enviadas para su aprobación a la Academia de San Fernando[5]
Unha
descrición deste retablo é a seguinte: poseía una planta animada, con entrantes
curvos y salientes pronunciados, lo que le imprimía movilidad al alzado (...)
el cuerpo único constaba de ocho columnas lisas de orden compuesto,
distrubuidas en tres planos distintos, con los dos soportes centrales
respaldados por retropilastras. En el intercolumnio central, sobre las
gradillas en las que estaba insertado el sagrario, se disponía el tabernáculo,
formado por banco, seis columnillas, entablamento y cupulín. Sobre el
baldaquino se alzaba la imagen titular de Nuestra Señora de la Asunción, que
con dos ángeles orantes y el rompimiento de Gloria del ático, completaba el
grupo asuncionista. Este se hacía acompañar en las calles laterales por la
figuras barrocas reutilizadas de san José y san Fernando sobre ménsulas.[6]
Nas
imaxes seguintes podemos ollar unha reconstrución deste altar realizada nos
traballos do Plan Director, así como as imaxes de Nosa Señora da Asunción -que
preside actualmente a ábsida central da catedral-, as imaxes de San Xosé e San
Fernando -hoxe colocadas nas naves catedralicias-e o expositor do Santísimo ou
tabernáculo, hoxe reaproveitado para o Monumento de Xoves Santo. No coro da
antiga capela de Santa Catalina, hoxe Museo Catedralicio, se conservan o
chamado rompemento de Gloria, coa imaxe do Espíritu Santo co dous anxos adoradores
ou orantes.
 |
| Tomado do libro "La catedral de Tui desde su Plan Director" |
Estes
cambios son os que recolle María Parrado no seu poema:
Aquel San José, San Fernando
que no noso altar había
aquel Espiritu Santo
que era a nosa alegría.
aquela Virxen bonita,
que estaba vendo pro ceo,
¡Xa fai tempo que non vexo!
¡Eu xa mais no na verei!
Este
retablo foi retirado e vendido parcialmente no decurso das obras de traslado do
coro catedralicio. Belén Castro no seu traballo nos informa: en 1954 los
canónigos comisionados Jesús Álvarez Varela, Ernesto Rodríguez Vales y Basilio
González Domínguez encargan al perito Francisco Javier Alonso Villato que tase
el altar mayor y el retablo pues “desplazados de su sitio se hallan, este
depositado a la izquierda de la entrada
principal de dicho templo y aquel en el Asilo de los Ancianos de Tuy”. El peritaje
se realiza el 17 de enero y la compra-venta de su estructura entre el cabildo
tudense y el arzobispo de Compostela, Fernando Quiroga Palacios, tiene lugar el
15 de agosto por la cantidad de 50.000 pesetas (la imagineria -San Fernando,
San José y Asunción-, la representación del Espíritu Santo en el remate
superior y las mesas y gradas con el Sagrado Expositor no se venden).”[7]
Por mágoa non se coñece o destino desta estrutura do retablo maior tudense
na arquidiocese compostelá.
O
traslado do coro abrangue dende 1956 ata 1962. Este proceso implica uha
substancial alteración do mesmo, obra de 1699 de Francisco Castro Canseco. Si bien se trabajó en su conservación, se
modificó su estructura para adaptarlo a su nueva ubicación, se interrumpió el
hilo narrativo alterando su disposición iconográfica, se alteró la disposición
de los sitiales, cesterias y accesos, se perdieron piezas que se suponen
desechadas por su mal estado y, finalmente, se fragmentó el conjunto de la
silleria, pues oparte de los sitiales fueron reinstalados bajo los órganos.[8]
Da restauración deste coro se encarga o ebanista compostelá Francisco del
Río[9].
O
traslado tamén implica modificacións na capela maior: en primer lugar la
capilla se prolona un tramo hacia el transepto, se adelantan los púl`pitos
hasta ese punto, se aumento un peldaño en el primer tramo y dos en el resto, y
se cierran las arcadas laterales de su último tramo, hasta entonces cerradi por
rejas y ahora por muro[10] que pecha o lugar da nova
localización do coro.
O
balance destas intervencións realizado no Plan Director da catedral tamé
provoca certo desacougo como nos versos de María Parrado, aínda que por motivos
diferentes pero non tan afastados: las consecuencias del traslado van más
allá de las puramente estéticas y espaciales. La presencia de parte del coro en
la nave central evidencia la memoria de su lugar fundacional. El objeto perdió
su unidad consigo mismo y con los órganos, y el resultado en la capilla mayor
es un espacio que da la impresión de estar inconculso, a pesar de que se trata
de un macro-objeto monumental y con una enorme calidad en sus trazas y ejecución.
Resulta así que no parece un adecuado remate a la nave central y a la capilla
mayor. Así, si bien la sillería del coro cumplió una función en su nuevo emplazamiento,
rompió sin lugar a dudas la histórica vivencia de la capilla mayor como remate
de la nave central y, por lo tanto, de todo el Conjunto Catedralicio tudense,
ya que debemos considerarla como en punto hacia donde confluyen las arquitecturas,
las vivencias, litúrgicas y el sentimiento religioso de la catedral: la experiencia
del “locus” sagrado de la diócesis de Tui.[11]
Este
traslado supón tamén o fin da vida capitular na catedral tudense que viña esmorecendo
nos últimos tempos. O Cabido chegou a contar con dúas decenas de cóengos, xunto
a numerosos beneficiados e outros cargos eclesiásticos menores. Todos eles
participaban diariamente nos diversos momentos de oración do Oficio Divino (Laudes,
hora media ou vésperas) e nas diversas funcións litúrxicas. Arredor do Cabido
estaba a súa orquestra e coro e outros cargos como o “pincernas”, un ministro
segrar que desempeñaba a función de control e dirección dos acólitos, ou o
chamado “correcáns” que abría os desfiles procesionais.
María
Parrado na súa evocación poética rememora tamén esta vida xa pretérita daquela (1958):
¿E os Canónigos?
Cantos eran os que había
que ben me recordo de eles
de eles todos niña filla!...
E con un coro muy grande
e cada un na súa silla
que inda que che fosen mais
inda mais alí cabían.
E os órganos e o Correcans
e aqueles nenos cantores
que sempre por las mañans
cantaban como tenores.
Y a orquesta, que ben me recordó
parece que oyo o seu son
cando na torre tocaba
aquelas súas chrimias
á nosa Virxen María
o día da Ascensión.
E Plácido o campaneiro
que ben as repinicaba
daballe un xeito as campanas
que mismo alegría daba.
O Pincernas lle chamaban
a un home que alí había
que a todas as procesións
el diante sempre iba.
O poema de María Parrado foi ocasión para rememorar os cambios sufridos na Catedral, na cidade e na propia vida cidadán tudense arredor do traslado da capitalidade efectiva da diocese á cidade de Vigo. Proceso que culminará o 9 de marzo de 1959 cando o Papa Xoán XXIII promulgue a Bula “Quemadmodum impiger” pola que se establece a duplicidade na cabeceira da diocese compartida entre Tui e Vigo, dándolle á Colexiata viguesa o rango de Concatedral. O bispo, José López Ortiz, xa tiña dende 1957 a súa residencia en Vigo e en virtude da expresada Bula organiza os servizos da Curia Administrativa e Pastoral en Vigo, erixindo o Seminario Maior “San Xosé” naquela cidade ficando en Tui o Seminario Menor “San Paio”.
Os
versos de María Parrado que expresan o lamento da sociedade tudense polos cambios que experimenta a cidade naqueles ano derivados do traslado la sede da diocese e que testemuña nas transformacións que se realizan na estructura da catedral, rematan atopando acougo seguro na figura de San Telmo...
o
noso santiño
que amamos tanto
que lle chamamos Telmiño.
San Telmiño queridiño
cando pola terra andabas
non quiseches morrer
noutras
que eran estas as que
amabas.
San Telmiño queridiño
pídelle por nos a Dios
que nosotros confiamos
na túa protección.
Os
tudenses dende hai máis de setecentos setenta anos lembramos a figura de Frei Pedro
González, o noso Corpo Santo que andando os anos, será o noso San Telmo, como
un patrimonio inmaterial que xeración tras xeración se transmite como un legado
intanxible, devocional, de sentimentos que nos arraigan na nosa historia
milenaria e nos cohesionan como sociedade.
[1] No
prólogo do libro de Castro Fernández, Belen Mª: La restauración de la
catedral de Tui: historicismo y conservación (siglos XIX y XX). Colección
Ensaio/historia. Edicións do Castro, 2003, pp. 8-9.
[3] Castro Fernández, B.M.: Op. Cit. P. 107
[4] Formaban parte do retablo barroco as imaxes
de San Agustín e San Epitacio, que foron entregadas ao convento dominico de Tui,
na súa igrexa formaron parte do retablo de San Vicente Ferrer, situado no lado
norte do cruceiro. Dado o estado do retablo, na actualidade as imaxes se conservan
nas naves desta igrexa tudense de San Domingos.
[5] Novo
Sánchez, Francisco Javier: “El mobiliario litúrgico barroco” en La Catedral
de Tui desde su Plan Director, editor Iago Seara Morales, Santiago, 2015,
p. 120.
[6] Seara
Morales, Iago; Palacio Sánchez Luz e Bello Villar, María Elena: “Diagnóstico
espacial y constructivo del conjunto catedralicio tudense” en La Catedral de
Tui… Op. Cit. P. 217.
[7] Castro
Fernández, Mª Belen: Op. Cit. P. 134.
[8] Seara
Morales, Yago et alt.: Op. Cit. P. 218.
[9] Castro
Fernández, Mª Belén, Op. Cit. P. 134.
[10] Castro
Fernández, Mª Belen: Op. Cit. P. 135.
[11] Seara
Morales, Iago et al.: Op. Cit. P. 219.
Comentarios
Publicar un comentario