A aportación que as novas tecnoloxías da comunicación realizan no ámbito da comunicación, especialmente a través de internet e os procesos de dixitalización de fondos documentais para a súa conservación e difusión posibilitan que sexa posible acceder ao coñecemento de novas achegas que enriquecen o noso coñecemento, no caso que nos atinxe, referidos aos pasado histórico.
Así
podemos coñecer un documento conservado no Arquivo Municipal de Porto do ano
1445[1] que forma parte do arquivo
documental da Familia Brandão Pereira. Esta familia forma parte da elite
portuense do Renacemento, baseando unha ampla fortuna gracias ao desempeño do
cargo de Contador no Porto, concedido como recompensa polo rei Afonso V polo
apoio recibido deste grupo familiar. A documentación conservada abrangue do
século XIV ao XVIII.
Entre
a documentación conservada nesta colección hai un pergameo de grande interese
para a historia tudense, pois recolle a mención a Abraham Bitom e a súa muller,
Cinfana, residentes en Tui que venden unha propiedade na xudería do Olival en Porto.
Un persoeiro ata agora non coñecido que forma parte da comunidade xudía tudense
en torno a metade do século XV.
Trátase
da escritura de venda da metade dunha casa situada na xudería de Porto, xunto
ao mosteiro de San Domingos, que realizan o 16 de xullo de 1445 Abraham Bitom e
a súa muller Cinfana, residentes en Tui. Ambos posúen integramente esta casa e
enxido na Xudaría do Olival, en
Porto, que fora do seu pai Mail Bitom, ourive, vendendo a metade da mesma a
Samuel da Vitoria e a súa muller Dona. A contía da venda era de 7.000 reais brancos,
que deberían ser pagados a Salomón de Belfurado, tamén xudeu, para saldar unha débeda de Abraham Bitom. A
carta de venda posúe tamén a indicación do poder que este Abraham Bitom e
Cinfana outorgan a Abraham Benjamim, o vello, e a Isaac Odara, o vello, xudeus “gibiteiros”,
escripta em papell fecta e asignada per Vaasco Lourenço notairo publico na
cidade e bispado de Tuuy do Senhoryo de Galiza para que puidesen transaccionar
no seu nome, actuando como testemuñas Gomez de Bouças clérigo e Vaasco Prado
notairo e Diego Affomso moradores na nosa cidade. No mesmo dia, Samuel da
Vitória tomou posesión da dita propiedade.
Xudaría do Olival - Porto, foto de Pedro Nuno Caetano en https://portoby.livrarialello.pt/judiaria-do-olival/
Os
investigadores por quen tivemos noticia deste documento, José Alberto Rodrigues
da Silva Tavim e Lúcia Liba Mucznik, realizan a seguinte descrición do contido
deste pergameo[2]:
Estamos agora no bairro
judaico de Olival, no Porto, no dia 16 de julho de 1445, na porta do jubeteiro
(algibebe) Isaac Odara, o Velho, e na presença do tabelião régio Alfonso Gil. O
ourives Abraham Benami, o Velho, e o jubeteiro acima mencionado,
apresentavam-se como procuradores de Abraão Biton. Este era filho do ourives
Mail Biton e marido de Cinfana. O casal morava em Tui, na Galiza. Mas Abraham
Benami e Isaac Odara mostrando uma carta de procuração dos acima mencionados,
vendem ao ourives Samuel de Vitória e a sua esposa Dona, metade de uma casa,
com seu quintal, na judiaria do Porto, próximo do mosteiro de São Domingos.
Este imóvel pertencera ao pai de Abraham Biton. E na transação, no valor de
7.000 reais, foi estipulado que parte desse dinheiro deveria ser entregue
imediatamente a Solomão Belfurado, para pagamento de uma dívida de Abraham
Biton e Cinfana. Todas as partes interessadas, vivendo no Porto, estiveram
presentes no acto legal, e o Mestre Junça Guedelha, o jubeteiro Isaac Galego,
Levi Castão e o sapateiro Junça da Covilhã, todos residentes no Porto, foram
testemunhas do mesmo.
O documento foi transcrito por Ana
Catarina Soares da Faculdade de Letras da Universidade do Porto[3]
posibilitando un achegamento que recolle diversos datos de interese para a
historia da comunidade xudía tudense:
1.- Testemuña a presenza en Tui do
matrimonio formado por Abraham Bitom e Cinfana no ano 1445, ambos xudíos.
2.- Este Abraham Biton, era fillo de
Mail Bitom, “olyvez” que na rexesta do documento é identificado como ourive. No
corpo do documento non figura a explicitamente a profesión de Abraham Bitom,
aínda que nunha nota que atopamos no verso do pergameo se sinala explicitamente
a “Abram Bitom Olyvez”, por tanto continua a profesión familiar de ourive.
3.- Nunha nova oportunidade comprobamos como
a mobilidade da poboación, nomeadamente do grupo social dos xudeus, era moi
ampla entre os territorios de Galicia e Portugal. Mostra também os laços
profundos que uniam as comunidades do Norte de Portuga e da vizinha Galiza,
revelada nos judeus designados Galego, como o artilheiro Isaac mencionado neste
documento[4]
4.- Na documentación tudense coñecida
non figura este apelido Bitom; nunha procura a través de internet podemos
localizar a diversos personaxes con este apelido. Na documentación da catedral
de Segovia figura o ferreiro Yuçe Biton, que logo de bautizado adopta o nome de
Alonso de Palencia, e os seus pais Herza Biton e Jamila. No ano 1481 figura Rabí Salamon
biton como un dos doce homes da alxama segoviana no documento
de creación da xudaría naquela cidade[5].
No ano 1492 temos en Valencia a Abraham Biton, xudeu de Teruel, que nomea debido ao
decreto de expulsión a Pedro Comir, o seu fillo, convertido ao cristianismo,
como o seu procurador para vender as súas propiedades e liquidar as súas débedas.[6] Constatamos tamén a
presenza de Çaqueo Biton en Murcia.[7]
5.- Podemos avanzar unha hipótese que necesita
ser verificada no futuro por novas achegas documentais. Suso Vila nos seus documentados
estudos sobre a comunidade xudaica tudense recolle que na documentación
atopamos a Abraham prateiro, sen que figure o seu apelido. En concreto, temos
os seguintes datos sobre este ourive tudense:
En los años 1433 y 1437 encontraremos la continua presencia
del platero Abraan. En varias ocasiones será por compra de cálices (...) una labor más interesante sería el encargo de
realizar una cruz de plata. Entre 1433 y 1435 se observan reiteradas entregas
de cálices a los plateros Abraan y Jaqó (xenro de Abraham) para hacer una cruz para el cabildo.
La mayoría de estos cálices estaban dañados o inservibles. Muchos procedían`del
pago de las deudas que los canónigos tenían contraidas con el cabildo (...)
parece que a Abraan se le dejó bastante libertad para realizar la cruz, tal y
como deja verse en algunas anotaciones del cabildo. La cantidad de plata
necesaria para realizar la cru obligaba a hacer un recuento, pesando lo recogido
once marcos y medio y cinco rayas de plata (...) parte de la cruz ya se
encontraba concluída y el mismo cabildo requeriría dell maestre Abraan y de su
yerno Jaqó para que fuesen trabajando, pero con una fecha de finalización, la
Pascua de Resurrección de 1436. Existe una descripción de la cruz en un inventario
de 1436: “entregaron a Ares da Vale... como procurador do Thesouro... huna crus
de dez ou dose marcos de prata dourada con sua maçaa froleada de boa obragem e
huna ymagem de Santa María e outra de San Juan enxiridas con a dita crus cada
una ymagem a súa parte”. Otra labor no menos interesante de Abraan va a ser la
de prestamista del cabildo[8]
Suso
Vila describe tamén as necesidades económicas do Cabido logo da perda do
territorio da diocese no reino de Portugal e que intenta paliar coa anexión á
mesa capitular de diversos mosteiros, concedida por bula pontifica en 1435 pero
para lograr este obxectivo era necesario desembolsar una gran cantidad de
dinero y ese dinero era preciso reunirlo. Además de lo que podía ser prestado
sin ningún tipo de aval, o sea la cantidad de dos marcos de plata, el cabildo
hará acopio de cálices, lámparas y otros materiales nobles que en algún caso
debían ser de mérito artístico, para que Abraan les pudiese prestar la cantidad
que tenían comprometida. Por cada marco de plata que había sido pesado en los cálices,
Abraan se comprometía a pagar trescientos treinta maravedís. Toda la plata
pesada sumaba dieciseite marcos, cinco onzas y tres rayas, por lo que la
cantidad total que ofrecía Abraan y su yerno Jaqó serían cinco mil ochocientos
treinta maravedís. Importe que o
propio prateiro leva a Pontevedra para entregarllo aos mercaderes Luis Mendez e
Pero Cruu que trasladarían o diñeiro a Roma.
La última noticia sobre Abraan será del año 1437, en la
que aparece como testigo en la devolución de cien florines de oro que había
prestado el canónigo Nuno Peres de Soutomaior al cabildo. Debido a las
dificultades del cambio y el diferente valor de las monedas debió ser necesaria
la presencia del platero judio para garantizar la similtud del valor.
A proximidade
das datas sobre os traballos de Abraham ao Cabido tudense entre 1433 e 1437 e o
documento de venda na xudaría de Porto de 1445 por Abraham Bitom, ourive residente
en Tui, permiten contemplar a verosimilitude da identificación de ambos
personaxes, pero sempre como unha hipótese pendente dunha futura confirmación
documental.
Desta
forma o nome de Abraham Bitom e Cinfana se unen á relación de nomes de xudeus que
a documentación tudense nos ofrece e que posibilita unha aproximación a esta
comunidade xudía asentada na nosa cidade ante da súa expulsión decretada polos
Reis Católicos no ano 1492 e conformada polos seguintes nomes:
- Pero Çay
citado nun foro de 1362, que Suso Vila indica trátase da forma corrompida de
Isaac[9]
- Domingo
Debrey, citado nun documento de 1369 forma corrompida de ebrei, ebreo, etc [10] citado como propietario dunhas
casas da Canicouba
- Don
Samuel (dom semuel judio) que tiña unha casa con pardiñeiro na rúa da
Carpentaria ou na rúa do Louro, recollido nun documento de 1419 [11]
- Pero
Judeu (na rua triparia...en que mora pero judeu carniçeiro) citado en
1412. Este Pero foi o pai de Vasco Pérez, que entrou como neno do coro na
Catedral chegando a ser cóengo da mesma. A singularidade de Pero é a súa
condición de carniceiro pois debido ás normativas xudaicas os sacrificios
debían seguir un ritual predeterminado [12]
- Abraam y
Jaqo, prateiros cara 1430
- León, posiblemente
mercador que afora unha casa na Canicouba en 1464 e que a documentación recolle
posuía unha alta capacidade económica[13]
- Salomón,
xenro de León, que en 1473 intermedia no pago dunha débeda[14]
- Salomón
Caadia, que Suso Vila identifica como mercador especializado en panos, pois as
dúas citas súas que figuran na documentación falan de panos procedentes de Lyon
ou un collar de fino pano[15]
a documentación recolle que residía nunha casa na rúa Canicouba que entrega
en doazón en 1492 a Vasco de Marçó, pois el agora seya desta terra
debido ao decreto de expulsión. Doazón que tamén ratifica a súa muller
- Janín,
posible prateiro xudeu afincado en Tui en 1471[16]
- Salomon
Çidario, recadador ao servizo do arcebispo de Santiago Lope de Mendoza en 1433.
Figura como veciño de Tui en 1474 e 1475, posiblemente veciño da Canicouba[17]
- Davy, davy
aliofareiro morador enna çibdad de tuy enno dito cabido da casa da praça en que
el morava[18].
Sobre este xudeu que abandona a cidade en 1492 co decreto de expulsión hai unha
controversia sobre a súa profesión: para Ernesto Iglesias era confitero e
producía “alfajores” namentres que Suso Vila o considera un ourive especializado
en perlas ou “aljafores”.
- Salomón,
con casa na rúa da Oliveira segundo un foro de 1490[19]
- Junça Leom, que solicita aforamento dunha casa que el reparara, ano 1467 [20]
- Saúl,
citado en 1475
- Mosse,
tamén citado nese ano 1475[21]
- Iacob
Arie, posible nome que figura na inscrición existente xunto ao gravado da Menorá
no claustro da catedral[22]
- Rodrigo
Galdim sería xastre (alfaiate) e habitaría xunto á súa muller, Lionor
Lopes, na rúa da Canicouba no ano 1412 que Suso Vila sinala que é posiblemente
xudeu ou converso.[23] Figuran tamén o seu fillo
Álvaro Galdím tamén será xastre ou Lopo Galdim, sancristán da catedral.
- Juan
Xufreu, arrendador da barca e porto de Tui en 1483 é posiblemente xudeu con casa
próxima á Porta do Ferreiros. A súa viúva María Yanes e o sei fillo Afonso
Xufreu figuran nun documento de 1526[24]
Posteriores
a 1492 temos a referencia do prateiro Aaron Amin que realiza diversos encargos
para o cabido en 1498, no que destacan os cetros das dignidades, conservados no
Museo catedralicio, asi como o seu fillo Pero Amin, que realiza diversas obras
e reparación en 1540 e residía na rúa da Oliveira.
Tamén
atopamos a cita de Adam, que figura nun aforamento dun casal, no ámbito rural
tudense, en 1511 no que reside co seu fillo do mesmo nome e a súa irmá e marido.[25]
Finalmente,
temos de citar aos recadadores de alcabalas en Tui e o seu bispado foron Salomón
Baquix (1435 e 1437) e Abraham Cepedal (1467-1469), aínda que non consta a súa
residencia estable na cidade tudense.
En
conclusión, o documento conservado no Arquivo Municipal de Porto documenta a
presenza en Tui no ano 1445 de Abraham Bitom, ourive, e a súa esposa Cinfana
como integrantes da comunidade xudía tudense enriquecendo desta forma o coñecemento
do este grupo social, especialmente dinámico, que protagonizaba a vida da nosa
cidade nos convulsos tempos do século XV.
[1] Escritura de venda de metade de uma
casa situada junto ao mosteiro de São Domingos.Porto, Arquivo Histórico Municipal
do Porto, Pasta de Pergaminhos Brandão Pereira, doc. 4º. Cota: PERG--627(C242). Ver en https://gisaweb.cm-porto.pt/units-of-description/documents/547886/?
[2] En Rodrígues da Silva Tavim, José
Alberto e Liba Mucznik, Lúcia: “Joias da documentação judaica medieval
portuguesa” en Os Judeus na Península Ibérica durante a Idade Média. Análise
das suas fontes, ed. de José Alberto Tavim, Lúcia Liba Mucznik, Maria Filomena
Barros, Ana Pereira Ferreira, Miguel Andrade, Coimbra, Almedina, 2018, pp.
65-95.
[3] Carta de venda de metade de uma
casa situada na judiaria do Olival, no Porto, junto ao mosteiro de são Domingos
(1445) Transcrição de Ana Catarina Soares en Fragmenta Historica – História,
Paleografia e Diplomática – N.º 9 (2021), pp. 133-135. Dispoñible
en https://run.unl.pt/bitstream/10362/132073/1/20_Sep.%20FH9-p%20133-135.pdf
[4] En Rodrígues da Silva Tavim, José Alberto
e Liba Mucznik, Lúcia: Op. cit.
[5] En https://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/la-judera-de-segovia-documentos-inditos-2/html/00a1645c-82b2-11df-acc7-002185ce6064_9.html
ou tamén en https://www.sfarad.es/yuce-biton-y-alonso-de-palencia/
[6] Hinojosa
Montalvo, José: Solidaridad judía ante la expulsión. Contratos de embarque (Valencia, 1492).
[8] Vila, Suso: Judios… Op. Cit. Pp. 47-49.
[9] Vila,
Suso: Judíos, conversos e Inquisición en Tui. Tui, 2012, p.24
[10] Vila, Suso: Judios… Op. Cit. P. 24
[11] Vila, Suso: Judios… Op. Cit. 26
[12] Vila, Suso: Judios… Op. Cit. P. 27
[13] Vila, Suso: Judios... Op.cit. p.
56.
[14] Vila, Suso: Judíos... Op. Cit. P.
56.
[15] Vila, Suso: Judíos... Op. Cit. P.
56
[16] Vila, Suso: Judios... Op. Cit. P.
51.
[17] Vila, Suso: Judios… Op. Cit. P. 44
[18] Vila, Suso: Judios... Op. Cit. 51
[19] Iglesias
Almeida, Ernesto: “Los judíos en Tui” en Sefarad: revista de estudios
hebraicos, sefardíes y de Oriente Próximo. Año XLVII, Madrid, Csic, 1981,
p. 74g
[20] Villa, Suso: Tui e Valená nos séculos
XI a XV. Tui, 2001, p. 319.0
[21] Vila, Suso: Judíos... Op. Cit. P.
58
[22] Vila, Suso: Xudeus e conversos
en Tui. Tui, 2004, p. 32.
[23] Vila, Suso: Xudeus... Op. Cit. P.
84.
[24] Vila, Suso: Xudeus... Op. Cit. P.
87
[25] Vila, Suso: Xudeus... Op. Cit. P.
91-92.
Gran trabajo que explica aconteceres de judíos asentados en Tui. Gracias y que prosiga la investigación.
ResponderEliminar