Ir al contenido principal

Nosa Señora do Camiño, lendas e tradicións

No último post falamos da necesidade de conserva o patrimonio inmaterial que atesoura a nosa cidade, naquel caso no que atinxe a certos topónimos que pola expansión urbanísticas da cidade e os conseguintes cambios no rueiro vanse perdendo para a memoria colectiva.

Similar necesidade sucede coas tradicións populares expresadas a través de lendas que foron transmitidas oralmente polos nosos devanceiros. Actualmente esta secular cadea que nos une coa nosa historia e identidade foi rachada polos procesos de modernización que modifican os hábitos sociais e culturais nun proceso esmagador de unificación dos mesmos.

Por tanto, recoller e documentar estas vellas lendas e tradicións populares que tantos de nos escoitamos na nosa infancia para evitar a súa desaparición e a conseguinte “desmemoria” colectiva resulta unha necesidade perentoria para a nosa sociedade.

Unha destas tradicións mais coñecida no entorno tudense atinxe á capela a Virxe do Camiño, na parroquia de Rebordáns, na antigo camiño medieval que unía Tui con O Porriño, Vigo, Pontevedra ou Santiago polo que tamén camiñaban os peregrinos a Compostela, ben na súa viaxe de ida ou de volta, dos sepulcro do apóstolo Santiago.

Ernesto Iglesias Alemida no seu libro “Historia de las parroquias de Tui” sinala que a primeira cita documental que posuímos desta capela de Nosa Señora do Camiño data dunha visita pastoral de 1563, cando se informa que está abierta y mal reparada, que por su causa se metían en ella bestias y ganados ensuciándola... se ordena y manda se arregle y pongan puerta con cerradura y llave[1]. O actual edifico da capela data posiblemente do século XVIII ou principios do XIX, e foi sometido como se aprecia a diversas restauracións ao longo dos tempos.

O elemento máis sobranceiro deste templo é a imaxe pétrea policromada de Nosa Señora, unha talla medieval, que podemos datar entre os séculos XII e XIII, cunha representación sedente da Virxe María  que ten no seu colo ao Neno Xesús ao que alimenta dándolle o peito. Sinala Avelino Bouzón que esta representación de la Virgen de la Leche, la Virgen madre lactante, aparece en la plenitud del gótico, hacia finales del siglo XV. La Madre que gustosamente asentada en un sencillo trono da el pecho a su Hijo entre delicadas muestras de ternura, abandona los rasgos netamente góticos y pasa a ser la Virgen “galactotrofusa” y renacentista, plena y efectiva. La imagen de la Virgen del Camino, tallada en granito policromado, da de mamar a su Hijo ofreciéndole el pecho izquierdo, mientras que su mano derecha sostiene una fruta (una pera o una manzana), detalle alegórico que se opone a la manzana del paraíso terrenal, símbolo de la tentación de Eva[2].

A antigüidade deste culto mariano implica que na memoria popular se vincule a súa existencia con feitos milagreiros e sobre naturais. Así a localización desta capeliña está recollida nunha lenda da que contamos, como resulta habitual, con diversas versións. Do libro de Alberto Romero “Aloianos” recollemos este relato tradicional:

A igrexa da Virxe do Camiño, situada no lugar do mesmo nome din os mais vellos que foron os rapaces de por aquel entón os que a atoparon cando andaban a pastar o gando na Ribeira do Louro. Din que os nenos estaban a xogar na auga da ribeira e viron unha pedra que era moi diferente as outras que alí había e decidiron sacala para a terra para vela mellor; ao día seguinte cando volveron co gando ao mesmo sitio quedaron sorprendidos ao ver a pedra de novo na auga. Contárono nas súas casas e ante a súa insistencia ao día seguinte algúns pais foron ver si era verdade. Quedaron abraiados coa feitura da pedra e decidiron sacala de novo. Cando ao día seguinte volveron ao lugar non daban crédito ao que vían os seus ollos, pois a pedra estaba enriba doutra mais grande. A noticia correuse polo barrio e consultado co señor abade decidiron que a sacarían co axuda do carro de bois e levala para Guillarei posto que estaba na parte da súa ribeira. Asi pois subiron a pedra no carro pero os bois non tiraban do carro, puxéronlle unha “solada” (outra parella de bois) pero os catro bois seguían sen mover o carro, as xentes mirábanse uns para os outros sen entender o que estaba pasando, como catro bois non movían a pedra para eles era un misterio o que estaba acontecendo. De repente alguén dixo: -“¡A pedra non quere ir para Guillarei!, démoslle a volta ao carro”, e asi foi, tan pronto xiraron cara a Rebordáns, con tan só dous bois a pedra chegou arriba, onde con posterioridade se construiría a igrexa. Tamén din que unha vez construída puxeron dentro a pedra que atoparan os rapaces e que esta daba volta ara que cambiaron a porta da igrexa de lugar.

Remata o relato de Alberto Romero cunha referencia á “Pedra santa”, unha rocha sobre a que apareceu a pedra que os rapaces e os seus pais sacaron da auga durante tres días. Esta rocha esta na ribeira do Louro, na parte de Guillarei, antigamente a auga da ribeira pasaba ao seu carón pero por mor dunha tubaria fai uns anos desviaron a auga uns trinta metros. Non é doado chegar a esta pedra porque non está sinalizada e maleza impide poder ollala con facilidade. É costume que algunha xente do lugar se achegue ata a Pedra Santa para rezarlle e pedirlle algún desexo[3].

"Pedra santa" na ribeira do Louro - Guillarei

Outra versión enriquece a anterior e a tomamos procedente do libro “Contos e lendas do Miño” que recompila achegas de alumnos de centros de ensino deste territorio:

Hai moitos anos había unha pedra situada na ponte chamada Tedeique. Os rapaces, ao ir coidar o gando mandados polos seus pais, comezaron a xogan con ela. Nunha destas xogadas, os rapaces botaron a pedra cara á ribeira onde estaba, pero ao día seguinte, ao volve co gando, miraron que a pedra estaba no mesmo sitio que o día anterior. Como lles pareceu moi estraño, volveron a intentar botar a pedra cara abaixo, e así un día e outro tamén.

Ao cuarto día, a pedra seguía onde estaba ao principio. Os rapaces, pasmados polo que pasaba, chamaron os seus pais e avós. Os homes da vila decidiron sacala de alí. Como non tiñan transporte, foron polas vilas de Rebordáns e pediron unha parella de bois dos mellores que houbese. Cargada a pedra, ao chegar a un lugar os animais negáronse a seguir con aquel peso. En vista de que estes bois non podían con ela, trouxeron outra parella máis de bois para intentar novela daquel sitio... Non o puideron conseguir.

Naquel momento pasaba por alí o Xesusiño con dous touriños e, de broma, os homes preguntáronlle se non lle molestaba deixarlles ou touriños para arrastras aquela pedra.

O Xesusiño díxolles que non había ningún problema en prestarllos. E, para mirar canta forza tiñan os touriños, puxéronnos a eles sós e, pequeniños como eran, arrastraron aquela pedra. Pero, ao chegar a un camiño onde había un cruceiro, non a puideron mover mais. Probaron de todas as formas e non houbo maneira. Foi entón cando os veciños de Rebordáns decidiron facer unha imaxe da Vire xe do Camiño e construír una capela.

Pero tivo un problema. Puxeron no altar a imaxe da Virxe mirando cara o Monte Aloia e ao día seguinte encontrábana de costas ao monte. Tanto se cansaron que tiveron que pechar a porta e abrir outra mirando cara a Portugal.[4]

Finalmente, un novo relato moi similar aos anteriores, pero que no final apunta outros elementos de interese para esta tradición:

A capela foi construída en pouco tempo. Unha das decisións do cura foi poñer o altar mirando para o Aloia, pois alí se atopaba a Virxe das Angustias e así estarían mirando unha para a outra, pero esta decisión parece que non foi do agrado da Santa, pois todos os días ao chegar á capela a Virxe estaba volteada. Este feito levou a que o cura, o encargado da obra, cambiase a situación do altar para o lado oposto do que estaba. De feito a día de hoxe aínda se ve a parte da capela que no inicio fora a entrada. Co paso do tempo chegouse á conclusión de que a Virxe tiña unha irmá en Portugal, por iso se volteaba a vela, e así quedou ata o día de hoxe.[5]

Nos tres relatos que temos achegado comprobamos como se mantén constante o contido central da lenda que xustifica a construción desta capeliña nun lugar na extrema dos lindes desta parroquia de Rebordáns. O tema da parada dos animais que transportan a imaxe ou o corpo do santo é recorrente na tradición popular non xa de Galicia senón en numerosas culturas, con casos amplamente coñecidos como o relato da Translatio do apóstolo Santiago ou as tradicións arredor da aparición da Virxe da Franqueira.

Posiblemente esta tradición ten relación directa coa procesión anual da Virxe do Camiño no día da súa festa, o 15 de agosto, onde é transportada nun carro hoxe levado por diversas persoas pero que, de seguro, antigamente sería tirado por unha parella de bois. Unha tradición que atopamos tamén en numerosos lugares como na Franqueira, onde se segue conservando a presenza dos animais no cortexo procesional, que se liga deste xeito cos relatos populares arredor destas devocións marianas.

Carro coa Virxe do Camiño na procesión de San Telmo

Unha precisión arredor do que sinalan estas tradicións orais sobre unha posible porta no muro oeste da capela (na actual ábsida) que foi preciso tapiar para colocar alí a imaxe da Virxe tras o sucesos narrados. Unha ollada a actual muro da capela apunta máis que unha porta á existencia dun vano tapiado neste lugar. Como sempre as tradicións apuntan a elementos que lle dan verosimilitude.

O erudito historiador tudense Francisco Ávila y La Cueva aporta novos datos destas tradicións recollidos na primeira metade do século XIX en torno  a esta ermita y santuario de gran veneración con el titulo de Nuestra Seeñora del Camino, cuya santa imagen es de piedra y de hechura antiquísima, pero sumamente perfecta y devota (...) se cree según la tradición de la tierra que este simulacro ya tenía culto antes de la irrución maometana y que cuando estos barbaros se apoderaron de nuestro pueblo la ocultaron los naturales de la tierra para que no fuese profanada y que después hallada por los fieles le labraron capilla y le colocaron en ella[6]

De novo un recurso tópico das tradicións populares, a ocultación e desaparición da imaxe posteriormente recuperada, ás máis das veces por causas sobrenaturais.

De novo Ávila y La Cueva amplia as referencias existentes na cultura popular tudense á Virxe do Camilño, tienen con ella muy particular devoción los habitantes de todos estos contornos y de muchos pueblos del reyno de Portugal y especialmente las mugeres que despues que paren y se ban presentar a la Iglesia, pasan a esta Iglesia con sus recien nacidos á ofrecerlos a la sagrada Virgen llebando alguna ofrenda o limosna arreglado al posible de cada uno[7]

Un costume ancestral que liga cos ritos de purificación da muller tras o parto que foi cristianizado co tradición bíblica da presentación dos nenos no templo (no evanxeo de San Lucas 2, 22-40). Unha tradición que ata non hai moitos anos cumprían numerosas nais ao pouco tempo de nacerlles un fillo, que acudían co bebé a esta capela para orar diante de Nosa Señora agradecendo a nova vida e procurando a súa protección.

Finalmente, os relatos populares sobre esta devoción da Virxe do Camiño tudense que abrangue o territorio miñoto, tanto de Galicia como de Portugal, como ben cita Francisco Ávila y La Cueva, se expresan na relación que esta Virxe do Camiño mantiña con outras “irmás” como Nosa Señora do Faro e outras advocacións marianas no Minho portugués. A cultura popular non coñece de fronteiras administrativas e expresa nestas lendas a interrelación transfronteiriza que sempre existiu neste territorio das ribeiras do río Miño.

Temos comprobado como esta devoción arredor da Virxe do Camiño, nas proximidades de Tui e xunto ao camiño medieval que partía da nosa cidade (e no trazado do Camiño Portugués de peregrinación a Santiago), posúe unha ampla riqueza patrimonial, tanto material como, singularmente, inmaterial que compre documentar para evitar a súa perdida irreparable, pois a transmisión oral que ao longo dos séculos ten conservado estas lendas e tradición foi esnaquizada nos últimos tempo, rompendo este elo que nos vinculaba co territorio e nos reforzaba na nosa identidade colectiva, hoxe completamente asolagada pola globalización cultura e do propio lecer que vivimos.

 

 



[1] Iglesias Almeida, Ernesto: Historia de las parroquias del Concello de Tui. Tui, 2015, pp. 115-116.

[3] En Romero Rodríguez, Alberto: Aloianos. Tui, 2008, pp. 176-177

[4] En Contos e lendas do Miño. Susana Casal López e Xosé López González editores. Col. “Nós os galegos”. Promocións Culturais Galegas, 2008.

[5] Verónica Soutelo - 2º BAC. B Adultos. https://www.edu.xunta.gal/centros/iescastelaovigo/node/422. Hai outro relato similar recollido no libriño Lendas e tradicións do Camiño Portugués / Lendas e tradições do Caminho Português de Santiago. Santiago de Compostela, 2006. Pp. 14-15.

[6] Ávila y La Cueva, Francisco:  Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su obispado. Tomo I, Edición facsimilar. Santiago, 1995, pp. 238-239.

[7] Ávila y La Cueva, Francisco: Op. Cit. P. 239

Comentarios

Entradas populares de este blog

O antigo Hospital e Inclusa (actual Edificio "Francisco Sánchez") cumpre hoxe cen anos

Neste ano 2023 a cidade de Tui vive diversos aniversarios de interese, especialmente o referente ao cuarto centenario do falecemento do egrexio médico e filósofo tudense, Francisco Sánchez, sobre o que nos ocuparemos en datas próximas. https://www.facebook.com/fotosantiguastuy/photos Centrará hoxe a nosa atención outra significativa efeméride, o centenario da inauguración do Hospital e Inclusa de Tui celebrado o 1 de maio de 1923, hai hoxe cen anos, que culminaba un longo proceso de construción deste edificio. Na actualidade este antigo hospital é o Edificio “Francisco Sánchez” coñecido popularmente como Área Panorámica de Tui. É pois unha feliz oportunidade para realizar unha aproximación a historia deste edificio emblemático da nosa cidade. Un edificio creado para acoller as instalación do hospital e da casa de expósitos, ou inclusa. A historiografía ten abordado nas últimas décadas aspectos da historia social pouco atendidos tradicionalmente. O tema da marxinación social é un de

Unha nova entelequia: un Camiño Portugués de Nossa Senhora do Norte por Tomiño e Gondomar

Vivimos nun mundo mediático onde cada vez temos acceso a un maior abano de información de todo tipo, o que en principio resulta altamente positivo e enriquecedor pero paralelamente existe o evidente risco de carecer de elementos de discernimento e valorización para recoñecer o rigor e a falsidade, a veracidade e os falseamentos. Ven a conto esta obviedade para abordar unha breve reflexión sobre a noticia que en días pasados publicaron os medios de comunicación con este titular: Tras un año de investigación, la alcaldesa de Tomiño, Sandra González; el presidente de la Cámara Municipal de Vila Nova de Cerveira, Rui Teixeira, junto al alcalde de Gondomar, Francisco Ferreira, y la concejala de turismo de Redondela, María Castro; y el arquitecto e investigador Antonio Soliño, presentaron el «Camiño da Nosa Señora do Norte a Santiago», una variante del Camino de Santiago que pasa por el territorio que recogen ya los archivos históricos. No texto da noticia se afirma o seguinte: La invest

A fábrica de galletas "La Peninsular"

Temos sinalado neste blog en diversas oportunidades o descoñecemento que posuimos da historia contemporánea de Tui fronte a outros períodos históricos moito mais investigados que a nosa historia mais recente. Aspectos como a vida política tudense na primeira metade do século XX seguen esperando un achegamento como tamén os procesos e dinámicas socias desenvolvidos no noso territorio. Hoxe ofrecemos en Tudensia un post sobre a fábrica de galletas “La Penínsular” que abrangue case medio século da vida económica tudense. Achegamos a información ofrecida polo profesor de historia económica da Universidade de Santiago de Compostela, Angel Ignacio Fernández González, no seu blog “Galicia Agraria” nun documentado post sobre a industria de galletas en Galicia nos principios do século XX. Aportamos a rica e moi completa información que achega profesor Fernández algunha pequena referencia da nosa autoria colocadas como notas. http://galiciaagraria.blogspot.com.es/2012/03/gall