Na Sala Municipal de Exposicións do Concello tudense podemos contemplar ata o vindeiro 8 de xaneiro unha exposición de fotografía antiga que co título de “A nosa auga, a nosa terra, a nosa xente” recolle unha escolma de 77 imaxes procedentes do arquivo fotográfico do Balneario de Caldelas que gracias a unha feliz iniciativa de Ana Rodríguez, xerente do establecemento e continuadora da empresa familiar que leva máis dun século xestionando este lugar de termalismo, de recuperar progresivamente o acervo de imaxes que custodian.
Esta mostra, que xa puideron contemplar
os clientes do Balneario ao longos das fines de semana do verán, está agora na
céntrica sala tudense para que todos os interesados tanto polas técnicas
fotográficas como polas imaxes históricas de Tui e a súa contorna. Ao tempo que
recomendamos a todos os seguidores de “Tudensia” a visita a esta magnifica exposición,
esta colección nos permite achegármonos a outros dous aspectos a reivindicar.
Por unha banda, o valor do Balneario de Caldelas, escasamente valorado e aínda
menos coñecido, entre os tudenses e, tamén o valor da fotografía como documento
histórico.
Para unha aproximación á historia
do Balneario de Caldelas posiblemente a mellor obra ata agora publicada é o
capítulo dedicado ao establecemento termal tudense no libro de Luis Alonso
Álvarez, Elvira Lindoso Tato e Margarita Vilar Rodríguez : “O lecer das augas :
historia dos Balnearios de Galicia 1700-1936” editado por Galaxia no ano 2011.
Con todo, esta obra ofrece ampla referencia sobre todo ao século XIX e moito
máis reducida á evolución deste “balneario familiar” (este é o título do
capítulo a él dedicado) no século XX.
Xa o topónimo Caldelas revela a
antigüidade das augas termais nesta ribeira do río Miño. A primeira mención na
documentación escrita de Caldelas data de finais do século XIII cando Sancho IV
cede como dote a súa filla Violante, para a súa voda con Fernando Ruiz de
Castro, entre outras propiedades, a igrexa e vila de Caldelas, que ao pouco, en
1301, este entrega ao bispo tudense, Xoán Fernández de Soutomaior, como compensación
polos danos causados á igrexa tudense polo seu pai na guerra.
 |
A primeira referencia que coñecemos
das augas termais de Caldelas figura nunha obra monumental publicada polo
médico e hidrólogo ilustrado Pedro Gómez de Bedoya que chegara a Santiago de
Compostela, en 1754, como médico do Cabido da Catedral, conseguindo ao ano
seguinte, a primeira Cátedra de Anatomía e Cirurxía da Facultade de Medicina de
Santiago. No 1762 edita por conta do Cabido compostelán o primeiro dos cinco
tomos que compoñían o seu proxecto da Historia Universal de las fuentes
minerales de España. Trátase dun ambicioso traballo no que estuda 217 augas.
Os informes acadáraos Bedoya a través de máis de tres mil cartas que dirixe aos
médicos e boticarios de toda España. Por diferenzas, esta vez, co Cabido e co
marqués da Ensenada, ministro de Estado, que non remite o diñeiro prometido, só
se editaron os dous primeiros tomos. O percorrido por orde alfabético remata na
letra “F”, nas augas de Furraqueira do concello de Ribadeo. A obra quedou
incompleta.
Nesta obra de Bedoya atopamos a
primeira referencia a esta augas de Caldelas, ao recoller que o capitán xeneral
de Galicia, Leopoldo Adriano José de Rifflart y Vooght, conde de Itre, solicita
aos médicos de Tui un informe sobre se as augas de Caldelas eran axeitadas para
atender a doenza reumática da súa esposa (Joaquina de Aguilera, filla dos
condes de Casasola del Campo, en Salamanca, con quen casara en 1745 logo de
enviuvar de María Bernarda Correa y Sarmiento, filla dos marqueses de Mos, da
que non tivera sucesión). O médico tudense, doutor Silva, di no seu informe o
seguinte:
La fuente de
Caldelas está a orillas del Rio Miño , y acia la parte del Levante. Los naturalas
del pais cavaron al derredor de ella, haciendo un pozo, que tendrá de circuito
poco mas de veinte pies, y de profundidad algo mas de media vara. En todo el
recinto inmediato, si se cava, se descubren manantiales de la misma naturaleza que
el principal: y aunque que este está manifiesto de bastante tiempo, no ha
tenido nombre, ni sus virtudes se han experimentado hasta cerca del año de 1750
(…) o componen una agua maravillosa, como lo dicen los prodigios , y prontos efectos,
que cada día se notan en los enfermos, que a porfia, con distintos achaques
concurren a ella.
Non recollemos as descricións das
compoñentes destas augas por no ser obxecto do noso post unicamente indicar que
pese as limitacións técnicas e de coñecemento o informe do médico tudense é de
valor, ao que se engade unha análise por evaporación realizada polo médico da
vila de Redondela, Pablo Antonio González, e mesmo a opinión de catedráticos da
Universidade de Salamanca que comparan as augas termais de Caldelas coas de
Ledesma, en Salamanca, onde no ano 1749 tomara as augas a referida señora.
Completa o informe ao Capitán Xeneral que recolle Bedoya con dous casos clínicos
dun soldado e un frade que atoparon remedio nestas augas de Caldelas.
Pero en contraste con estas
positivas consideración Gómez de Bedoya sinala tamén a precariedade das condicións
do lugar, afectado periodicamente polas enchentes do Miño e concluíndo:
No es menester
más para conocer lo apreciable que es a la salud humana el agua de la fuente de
Caldelas; pero es digna de ponderar la miseria y mala comodidad que tiene los
enfermos que se refugian a ellas; pues, cada uno, para estar a cubierto, necesita
fabricarsse una choza y llevar, o comprar, todos los utensilios o trastos
precisos para su uso; desdiccha, que fuera tolerable, si solo en esta fuente
sucediera.
Francisco Ávila y La Cueva
recolle na súa “Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tui y su obispado”
que na noite do 18 de agosto de 1788 se incendiaron y quemaron todas las
barracas o chozas de los baños de Caldelas, y aunque perecieron en medio de sus
llamas varias alhajas de los que las ocupaban no peligró persona alguna, pero
habiendo vuelto a incendiar en la noche del 21 de setiembre de este mismo año
salieron cinco personas muy maltratadas por el fuego y una señora de Pontevedra
murió de sus resultas. Entonces las barracas eran todas hechas de paja, colma o
centeno. Para evitar en lo subcesivo males iguales mandó la Justicia y
Ayuntamiento de esta ciudad que de aqui en adelante se hiciesen las barracas de
tablado y teja y por ningún pretexto de paja, y asi se hace en nuestros días (en
torno a 1850 que é cando redacta a sua obra Ávila y La Cueva).
Os baños de Caldelas dispuxeron
de médico oficial dende 1817 en que foi creado o corpo facultativo en España,
sendo o primeiro médico director oficial José Sanjurjo y Mosquera, sendo apartado
do posto polas súas ideas liberais e substituído polo doutor Victor González
Esteban. Este director médico atendía aos pacientes e receitar o tratamento a
recibir e, entre outras encomendas, elaboraban unha memoria anual que informa
da súa actividade e nos fornece de abondosa información.
Estas casetas ou chozas se
montaban cada ano polos propietarios do terreo, en torno a 20 veciños do lugar,
pero en condicións, moi deficientes e mesmo insalubres polo que o médico González
Esteban promove a construción de novas casetas, máis afastadas do río Miño,
realizándose un total de 24 con zócalo de pedra de tres cuartas de altura e
paredes laterais branqueadas no seu interior, todas con fiestras e cociña
independientes. Estas barracas, cun mínimo de mobiliario, eran ocupadas
polos auguistas de maior capacidade económica (pagando ata 5 reais de vellón ao
día) namentres que as antigas chozas eran ocupadas por enfermos aloxados de cinco
en cinco por un real de vellón diario.
No estudo de Alonso, Lindoso e Vilar lemos: a xornada de tratamentos organizábase da maneira seguinte: a partir das oito da mañá empezaban a entrar os homes no pazo, onde permanecían arredor dun cuarto de hora. Despois da quenda de homes limpábase o pozo e volvíase encher, proceso que non duraba mais de media hora. A continuación entraban as mulleres e nunha terceira quenda os enfermos contaxiosos e con enfermidades repugnantes. Unha vez completado o proceso, o pozo pechábase ata as once da mañá, hora en que se empezaban a administrar os tratamentos en bebida. Dende as catro da tarde volvíase repetir o proceso, extracción de auga para as bañeiras das barracas, baño de homes, mulleres e contaxiosos e o subministro de doses orais. Algún enfermos pertencentes a familias acomodadas de Tui e outros lugares cercanos enviaban aos seus criados en carros con pipas que enchían de auga para tomaren baños nas súas casas coas comodidades doméstica da época.
Un paso importante na evolución deste enclave termal sucede en febreiro de 1858 cando o veciño de Tui, Antonio Enríquez e Graña, adquiriu a varios propietarios de Caldelas, Porto e Entenza o manancial que correspóndelles por antiquísimos, xustos e lexítimos titulos hereditarios así como o terreo contiguo e unha caseta de pedra tellada e amadeirada. O papel do novo propietario foi decisivo para garantir unha mellora substancial nestas termas de Caldelas e iniciar un aproveitamento das súas potencialidades, usando esta auga mineral en bebida, en chorro e por inhalación. Antonio Enriquez era un acadalado propietario comoprador de numerosos fotos tras a Desamortizaciñon que consolidan a sñua riqueza.
O novo
propietario, comentan Alonso, Lindoso e Vilar, tratou primeiro de
asegurar o manancial para que a corrente e avenidas do Miño non puidesen
descompoñelo nas súas crecidas. Con este fin (...) No ano 1863 levantouse a
cada lado do manancial un barracón portátil de táboas capaz de albergar ata
once camas e destinado aos enfermos impedidos das clases necesitadas. Dentro
dun deles, nun cuarto independente, instalouse un baño de chorro descendente e de
regadeira (...) pola mesma época tamén foron reformadas as 32 barracas situadas
a cen pasos do manancial, colocadas en liña recta formando dúas rúas
incompletas, bautizadas co nome de “Esperanza” e “Carmen”, e con capacidade
cada unha delas para dous enfermos cos seus respectivos asistentes. Ademais coñecida
a necesidade de dispor dunha fonda con servizo completo no recinto, Enríquez
comprou un pequeno terreo onde comezou a construír unha casa-fonda de dous pisos
en 1865, con servizo de comidas e cuartos de bañeira de folla de lata vernizada
para vinte hóspedes ao prezo de 20 a 22 reais diarios.
No ano 1869 as augas de Caldelas
foron recoñecidas como auga mineiro-medicinais e declaradas como de utilidade
pública.
Aínda que Antonio Enríquez tentou
mercar novos terreos para ampliar e mellorar as instalacións, os propietarios
daquelas casetas nin as vendían nin as amañaban, mantendo unhas condicións precarias
nas instalacións; como titular do manancial asumía integramente as cargas
fiscais. Desilusionado por estas circunstancias a mediados dos anos setenta
A. Enriquez puxo á venda o manancial, mais non atopou ningún comprador porque
ademais das limitacións do terreo estableceu un prezo demasiado elevado.
 |
A gran novidade nestes anos foi a
chegada do ferrocarril que favoreceu o acceso as termas de Caldelas, primeiro a
través de Portugal chegando a Valença por vía férrea. Posteriormente en 1878
foi aberto o traxecto ferroviario Vigo-Tui-Caldelas- Salvaterra e,
posteriormente, o 30 de maio de 1881 a prolongación da liña ata Ourense.
En setembro de 1882 visitou Caldelas
o militar retirado Antonio Oliver y Rubio decidindo vender parte das súas
propiedades en Madrid para adquirir, no mes de novembro, o manancial e algúns
terreos inmediatos. Oliver inicia un intenso proxecto de aproveitamento médico
e hoteleiro que modernizará e consolidará este enclave termal. En primeiro
lugar encarga ao arquitecto José Alfaia a reforma do balneario que inclúe un
hotel e novas instalacións para os tratamentos para o que tivo de mercar
diversas parcelas. As obras non puideron comezar ata 1885 inaugurándose a nova
casa de baños en 1886, afastada máis de 100 do río, cunha superficie construía
de 460 m2 (distribuídos entre salón de descanso, salas de tratamento, dirección
facultativa e un amplo vestíbulo) e contaba cun sistema de transporte da auga
dende o manancial. Con este fin construíuse arredor do abrollo de auga
mineral nun muro e unha plataforma de pedra de 1,70 m de altura con amplitude
suficiente para colocar tres departamentos destinados a tomar inhalacións,
descansar e colocar unha máquina de vapor locomovible. Esta forza movía unha
bomba aspirante que conducía a auga ao establecemento (...) sobre os bordos do manancial
principal inseriuse unha campá de zinc para concentrar os gases da auga
mineral. Á súa vez, colocouse encima da arquita do manancial unha mesa modesta
con taboleiro de mármore na que se emprazaron catro tubos de bronce que conducían
os gases a través da referida campá de zinc. Todos estes servizos, manancial,
arqueta e fonte, mesa con inhaladores e máquina de vapor estaban protexidos por
un barracón de madeira que había que desarmar cada temporada a principios de
novembro a causa das crecidas naturais do río Miño.
Paralelamente á compra no
manancial, Antonio Oliver encargou unha nova análise das augas ao doutor en
farmacia e recoñecido químico o tudense Juan Areses Alonso logrando importantes
avances no coñecemento da súa composición e propiedades.
Neste anos tamén se amplía a
oferta de aloxamentos en Caldelas coa aparición de diversos establecementos: Hotel
Europa ou de Santero, a Hospedería de Juan, Fonda de Joaquín ou a Hospedería de
Genoveva, xunto a Fonda fundada por Antonio Enríquez. As facilidades de
comunicación por vía férrea, a mellora do balneario e a moda das estadía en
establecemento termais promoven un importante crecemento no número de auguistas
na década de 1880.
O proxecto de Antonio Oliver
continuou coa construción do Gran Hotel, cuxa primeira pedra foi colocada o 13
de xullo de 1889 inaugurándose o 26 de xullo de 1890. Contaba con catro plantas
e capacidade para douscentos hospedes. Aínda hoxe nunha visita ao Gran Hotel de
Caldelas podemos coñecer parte destas instalacións que se conservan e testemuñan
a calidade das mesmas e como mudou definitivamente as condicións desta
localidade termal. Caldelas, aínda que sen competir directamente cos grandes
establecementos termais, realizaba unha oferta modesta pero en liña con aqueles
tempos e comezou a ampliar o ámbito xeográfico dos seus clientes.
Ata o seu falecemento o 12 de
xaneiro de 1900 Antonio Oliver non deixou de promover melloras no balneario, no
hotel e no manancial, ao que dota dun elegante quiosco en lugar do barracón de
madeira. O seu temperá falecemento, ao 57 anos de idade, frustra os seus
proxectos que, con esforzo e dedicación, os continúa a súa viúva, Cruz Echazarreta
completando as obras en curso. Anos mais tarde o seu fillo Manuel, enxeñeiro de
minas, asume a dirección do negocio familiar que logo continuará a súa sobriña
Cruz Ruíz, que amplía e renova as instalacións en torno a 1972. Hoxe, manten a continuidade familiar, na dirección do balneario e do hotel, a
súa filla Ana María Rodríguez Ruíz. Cómpre pois un recoñecemento a esta empresa
familiar que continua, logo dun século, coidando do manancial e da oferta
terapéutica e de aloxamento ligada a estas augas termais. Como tantos outros
establecementos termais, o Balneario de Caldelas logo do esplendor daqueles
tempos a cabalo entre o século XIX e XX viviu tempos de decadencia ata as últimas
décadas onde asistimos a un “revival” do termalismo valorizado como unha referencia
de saúde e lecer.
No caso de Caldelas cómpre
destacar que na súa evolución xoga un papel fundamental os sectores burgueses
da sociedade que apostan por investir, caso de Enriquez e Oliver, ou utilizar
os seus servizos. Pero xunto a esta distinción social, Caldelas e outros
establecementos balnearios galegos, tiveron sempre un gran favor popular, cun
gran número a auguistas de clases populares que foron a principal clientela
tantos dos balnearios como das pousadas e fondas. Esta dimensión popular das
augas medicinais de termas e caldas, en palabras do historiador Ramón
Villares, é tamén un bo indicador do fácil encaixe que tivo o termalismo nunha
cultura de raíz campesiña como a galega. Porque aínda que gran parte do éxito
dos balnearios estaba na súa capacidade para “curar o espírito” dos seus
visitantes a través do descanso, do contacto coa natureza, das relacións de
sociabilidade e mesmo da practica do hixienismo tamén era evidente a súa
funcionalidade curativa das doenzas do corpo. E para unha mentalidade agraria
na que o corpo era ferramenta esencial para o traballo, as augas eran claramente
un benfeito e non unha escusa propia de filisteos que gustasen do “sport” e do
coidado do corpo por razóns estéticas e non propiamente terapéuticas.
Foi esta combinación entre distinción
social e a condición de centros de sociabilidade entre os sectores burgueses
(no caso de Caldelas cunha notable presenza de clientes procedentes de
Portugal) que proporcionaban os hoteis dos balnearios a que deulle prestixio ao
mundo termal. Pero paralelamente a procura de saúde de sectores mais modestos
socialmente ou mesmo populares foi seguramente a quen permitiu a continuidade
de establecementos como o de Caldelas ao longo de moitas décadas do pasado século
XX, máis modestos nas súas instalacións e ofertas que as grandes referencias que
todos temos en mente (Mondariz, A Toxa ou Cabreiroá).
O Balneario de Caldelas
escasamente coñecido polos tudenses constitúe unha referencia para o noso
municipio e, na actualidade, un importante recurso que singulariza e mellora a
oferta turística de Tui.
Xunto a esta breve referencia á
evolución deste enclave termal, o segundo motivo deste post era recoñecer o
valor da exposición da que falabamos ao inicio, “A nosa auga, a nosa terra e a
nosa xente” que escolma unha parte dos fondos fotográficos que custodia o Balneario
de Caldelas, imaxes en cristal realizadas polo primeiro propietario Antonio
Oliver como polo seus fillos nas últimas décadas do século XIX e primeiras do
século XX e que gracias unha feliz iniciativa da actual directora, Ana
Rodríguez Ruíz, podemos coñecer recuperando asía parte da nosa memoria.
As fotografías, máis aló do seu
valor artístico, posúen una valor como documento histórico que nos axudas a
ilustrar parte da memoria colectiva. A fotografia captura un instante,
conservando asi a realidade dun momento temporal concreto, converténdose nun
documento histórico, nunha testemuña visual e gráfica dun territorio, dos seus
costumes. Velaí o singular valor que posúe esta exposición que hoxe podemos
contemplar na Sala Municipal de Exposicións do Concello de Tui.
Unha colección de imaxes que abrangue
a vida diario do Balneario e as súas instalacións, por exemplo a montaxe e
desmontaxe anual do barracón creado por Antonio Oliver no manancial, ou as
cociñas do hotel, así como imaxes da familia propietaria ou dos clientes do
establecemento termal.
Imaxes tamén da evolución da
localidade de Caldelas xurdida arredor das súa Carmen e Esperanza, que xa documentamos
no século XIX, cos establecementos hostaleiros, a estación do ferrocarril ou a
capela do Carme (cuxa construción se inicia en 1903 e que promoven a
propietaria do Balneario, Cruz Echazarreta, xunto ao arcediando de Santiago, Luciano
Fontán Illas, e que se consagra en 1914). Tamén podemos ollar diversas imaxes
do río Miño, entre elas unha fermosa imaxe da pesca onde figuran tamén dous
mariñeiros do Destacamento da Armada existente en Caldelas naquela altura, ou
do acueduto do Puntillón (testemuñando así a súa antigüidade e singularidade
que reclama que no maís breve prazo se repoña integramente no lugar logo da
agresión que ten sufrido nas obras promovidas pola Confederación Hidrográfica)
ou paisaxe de Lapela, Entenza ou da propia cidade de Tui.
Comentarios
Publicar un comentario