O traxe das terras de Tui

 

En numerosas oportunidades neste blog temos comentado a importancia de conservar as tradicións, ás menos das veces aínda vivas, como valiosas reliquias do pasado, pois amais de conformar o noso acervo patrimonial constitúen unha mostra da identidade colectiva dunha poboación, que se é quen de conservalas e transmitilas significa que está orgullosa de si mesma, da súa historia, que ten capacidade para reafirmar a súa singularidade ao longo dos tempos.

Nos últimos séculos a revolución industrial e a conseguinte revolución dos transportes ten impulsado un proceso de uniformización a escala planetaria que agora, coas novas tecnoloxías da información e comunicación, acada as cotas máis altas ata agora coñecidas.

Parella coa indumentaria tudense, debuxo de Lis

Un dos ámbitos onde mais expresivo resulta este proceso de globalización é no referente á indumentaria, o que hoxe chamamos industria da moda. Aínda que a moda ou as tendencias sempre existiron (xa en época romana ou antes) sendo adoptadas polas clases poderosas e popularizándose de seguido; na actualidade a produción industrial leva a que un habitante de calquera país do globo vista a mesma indumentaria que o que reside nas súas antípodas.

Un proceso que se inicia coa revolución industrial e a produción de fibras artificiais a gran escala e a prezos económicos que converteu á industria artesanal do tecido, as tecedeiras, en inviables. Podemos citar que o Catastro do Marqués da Ensenada realizado no 1735 recolle que só en Tui existían 49 tecedores. Ao longo do século XIX, asistimos a un progresivo abandono dos oficios tradicionais relacionados co tecido e a súa confección. Desta forma a indumentaria tradicional das xentes da nosa terra é substituída por unha nova roupa derivada da produción industrial.

Pero ao mesmo tempo que desaparece esta indumentaria tradicional xorden os primeiros defensores da mesma ao entender que é un dos elementos máis representativos da idiosincrasia dun territorio. Como sinala Clodio González Pérez no caso de Galicia: a situación tórnase cada ano que pasa mais critica xurdindo entón os primeiros defensores da recuperación, entre os que sobresae o pontevedrés Perfecto Feijóo, fundador dos coros galegos (en 1883), que tamén foi un dos primeiros en lucir o traxe tradicional (...) dándose o paradoxo de que individuos que vestían “á moderna” dende sempre tentan recuperar o traxe antigo, mentres están a desaparecer as derradeiras persoas que o usaron decote dende nenos, por mor da tradición ou por non dispoñer de medios económicos para mercar outro, converténdoo así nun atavío exclusivamente folclórico e tamén nun dos distintivos característicos da nosa identidade (...) Hai países nos que os seus habitantes, homes e mulleres, teñen a gala lucir en determinadas datas do ano e mesmo algúns os máis dos días festivos e domingos, a indumentaria tradicional, a roupa que foi pasando de pais a fillos ou que se reproduce fielmente seguindo vellos patróns, de xeito que varios roupeiros constitúen valiosos museos familiares. En Galicia non sucede así, agás contadas excepcións, non se amosou especial cariño pola vestimenta dos devanceiros, e aínda máis, sacábase da hucha na que se gardaba para usala no Entroido como roupa das máscaras, o que provocou a desaparición de prendas antigas ou que sufrisen graves e irreparables danos. O seu uso rematou por cinguirse exclusivamente a actos de carácter folclórico relacionados coa música e coa danza e algunha xornada de enxalzamento.

Unha recuperación, ás veces deturpada ao intentar crear un  modelo de indumentaria (especialmente no franquismo) unificado para toda Galicia, cando en realidade esta era moi diversa con características diferenciadas en cada zona e cunha constante evolución debido á renovación dos materiais e á influencia de modelos externos.

En Tui, dende os anos setenta / oitenta do pasado século vimos empregando o denominado traxe tudense, como unha indumentaria vinculada a eventos folclóricos primeiro e logo ampliado o seu uso ás festas patronais de San Telmo, nomeadamente á procesión da súa festividade. Pero onde podemos documentar esta roupa? Cal é a fonte de información para esta vestimenta? Xa que logo, cal era a indumentaria tradicional no territorio tudense? Había un modelo definido que era empregado decotío? Ou os trazos singulares eran na indumentaria de festa? En definitiva, ten historicidade o que hoxe coñecemos como traxe de Tui?

Comezaremos por analizar os datos que podemos documentar na bibliografía especializada nesta materia.

A primeira imaxe que posuímos de indumentaria tudense, foi publicada por Ernesto Iglesias Almeida nun traballiño titulado “Un gaiteiro tudense do século XVI” publicado no Anuario da Gaita da Escola de Gaitas da Deputación de Ourense do ano 1996. Neste artigo recolle unha ilustración existente no libro, realizado en pergamiño, titulado “Forma de dar el habito y recibir la profession de las monjas conforme a las Reglas Pontificales”. No colofón figura o nome do seu autor e data da obra: “Scribebat Franciscus Caldensis anno dm 1569 de mandato Illustrissimi D. Didaci episcopi tudensis”. O libro está pois escrito e iluminado polo artista Francisco de Caldas do que carecemos doutros datos ou referencias á súa obra e traxectoria e foi realizado no episcopado de Diego de Torquemada,  que ocupa a sé tudense entre 1564 e 1582.

A vestimenta deste gaiteiro está composta por unha chaqueta vermella e uns amplos calzóns brancos, as medias tamén vermellas fan xogo coa chaqueta. Salienta a monteira coa que cubre a cabeza, un afiado gorro de bordados que remata cun penacho.

Resulta especialmente de interese os calzóns deste gaiteiro de 1569 pois veremos, mais adiante, a súa directa relación coa indumentaria do tudense que figura no gravado de Juan Cruz de Olmedilla de 1876, con trescentos anos de continuidade nestas pezas de roupa.

En diversos retablos barrocos podemos atopar mostras da indumentaria popular que nos permite descubrir a súa evolución. No ano 1685 o retablista redondelán, Domingo Martínez, realiza un baixo relevo sobre o Nacemento de Cristo con varios músicos adorando ao Noso Señor, entre eles un gaiteiro que porta unha monteira que segue cubrindo a cabeza do músico e uns amplos calzóns que manteñen unha continuidade coa anterior representación. Esta peza procedente de Santa María de Vigo podemos contemplala actualmente no Museo Diocesano de Tui.

A seguinte mostra de indumentaria podemos atopar no retablo de Nosa Señora da Expectación da Catedral de Tui, nun dos medallóns dedicados aos misterios do Santo Rosario, en concreto no referido á adoración dos pastores ao Neno Xesús, temos a figura dun gaiteiro. Esta obra foi realizada polo escultor e retablista, de Redondela, Antonio del Villar  no ano 1777 . O máis interesante é a monteira que leva este gaiteiro que segue mantendo a tipoloxía anterior que cubre a cabeza, aínda que no caso que nos ocupa con certo desleixo.

 O estudoso Antón Fraguas na monografía que realizou sobre “El traje gallego”(1985) publica dous interesantes documentos que ofrecen unha ollada á indumentaria no territorio tudense a mediados do século XIX. Citamos:

el 26 de febrero de 1842 en la parroquia de Santa María de Budiño el matrimonio formado por Manuel Andrad. y Francisca de Seijo, dan en dote, entre otras cosas, a su hija Antonia que contrae mantrimonio con Andrés Barreiro, lo siguiente

Un arca nueva

Un refajo de Tarazona

Un refajo de bayeta

Un mantelo de Tarazona

Otro de Segovia

Un dengue de escarlate

Un justillo y un mantelo de estambre

Cuatro camisas, dos medianas y dos nuevas

Cuatro panos de lino

Otro paño

Una cofia

Dos servilletas

Dos manteses

Dos almoadas de guarnición

Una sábana de lienzo de nueve varas

Otra de estopa de cuatro varas

Un travesero

Una manta de lana

Un justillo

 

En la misma parroquia el día 22 de marzo del mismo año 1842 Fernando Filgueira recibe como dote de Josefa Barreiro, con quien acaba de casarse, entre otras cosas lo siguiente:

Un arca de castaño nuevo

Una refaijo de Segovia

Un mantelo de Tarazona

Un dengue de grana

Un mantelo de lana

Otro mantelo de lino

Una almoada de buelos

Un travesero

Otro travesero y una servilleta

Otra servilleta de vara y media

Tres paños, una cofia y otro paño

Dos camisas nuevas

Un par de enaguas

Una camisa

Dos sábanas, una de lienzo, otra de estopa

Dos pares de medias

Un refajo de Tarazona y un justillo

Media vara de lana

Dos mantas de lana

Ambos inventarios son ilustrativos da roupa dunha moza casadeira e consecuentemente da indumentaria das xentes no noso rural, posiblemente de certo acomodo. Na descrición non atopamos elementos especialmente diferenciadores respecto da roupa empregada polas xentes de Galicia naquela altura e tampouco figura ningunha referencia que poidamos relacionar co denominado traxe tudense.

En diversas oportunidades teño escoitado que a vestimenta de Tui está recollida polo historiador tudense Leopoldo Martínez Padín (1823-1850) na súa inacabada obra Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia (Madrid, 1849), pois por mor do seu prematuro pasamento, só escribiu o primeiro tomo e parte do segundo.

Na sección IX do primeiro volume ao expoñer o “Tratamiento individual de los campesinos de Galicia” Martínez Padín publica a seguinte descrición do traxe popular:

En el interior usan un paño ordinario tegidos en el país en telares caseros con la lana áspera de los carneros, hilada a mano por las mugeres. Los de la costa gastan las panas, panillas, granas, paños delgados y telas inglesas, introducidas por la raya de Portugal, ó comparadas en los puertos á los que desembarcan procedentes del estrangero; aqui los percales pintados sustituyen en las mugeres á las estameñas gruesas y bayetas de que hacen las sayas las de la montaña; la lana entre las primeras es muy poco usada, y como indicando su escasez de rebaños, solo la tejen mezclada con el lino  formando una tela particular, de que hacen ropa para las labores del campo. Al mismo tiempo se advierte que en estas comarcas litorales apenas se conservan trajes comunes á muchas. En ellas usa cada hombre  uno diferente llevado de Andalucia,  de Madrid ó de Portugal. Pero el que parece ser el patronímico, aunque en algunas comarcas  poco usado, se compone de chaqueta parda, chaleco de grana ribeteado con terciopelo ó con filetes de seda y botones de filigrana, pantalón pardo ó de pana negra, polainas de paño, zapato con botón ó lazo, camisa punteada y sujeta con botón doble de plata al cuello, montera con ribetes  bordados de seda y un palo no muy largo en la mano.

En cuanto á las mugeres es mas notable la variedad y mas dificil de averiguar el traje originario de este país. Sin embargo, no hemos podido menos de reirnos de la ignorancia de algunos actores en los teatros de la corte, al ver que visten á las gallegas con medias encarnadas, sayas cortas, y en tanto número, que las semejan a la panza de un globo aerostático, cófias harto ridiculas, y otros afeites del peor gusto y nada decentes. Diremos por lo que hemos observado , que la cófina casi no existe ya, y que esos otros adornos jamás se usaron en Galicia: el traje mas general se compone de pañuelo de seda ó algodón estampado á la cabeza , con el lazo sobre el pecho y encima de él la mantilla con franja de terciopelo, el pecho cubierto hasta el cuello con pañuelo de seda, sobre el que ciñen un justillo bordado adelante ó sin este adorno, llevan jubon negro, ó van en mangas de camisa, la que en este caso está bien punteada en las mangas y puños; usan al cuello el dengue, que es una especie de mantela bastante airosa encarnada u oscura con franjas de terciopelo sujeta con broches de plata  ó de otros metales , saya de grana, bayeta o percal estampado, larga hasta los tobillos  y otra especie de saya abierta  que se ciñe á la cintura , á que llaman mantelo, es de paño negro, con franjas de terciopelo y broches de plata, media blanca, ó desnuda la torneada y limpia pierna con zapato de lazo.

Martínez Padín recolle pois unha visión da indumentaria tradicional da nosa terra e en ningún caso recolle unha descrición do traxe tudense que actualmente empregamos, certamente que a roupa das xentes da contorna de Tui son as que inspiran a descrición que acabamos de transcribir.

Tampouco atopamos mención algunha nunha obra de referencia editada nas primeiras décadas do pasado século: a Geografia General del Reino de Galicia, dirixida por Francesc Carreras Candi. No volume a cargo de Eugenio Carré Aldao realiza un estudo da etnografía de Galicia e analiza a evolución da indumentaria: la cofia, el pañuelo de bobiné, el dengue, el xustillo, el mantelo, la mantilla con franja de terciopelo, los grandes pendientes y aderezos, los collares de cuentas y otros adornos femeninos puede decirse que pasaron a la historia (...) del mismo modo pasó a las cosas que fueron lo típico del traje de varón.

Outra fonte documental á que cómpre recorrer é a fotografía, pero tendo en conta que a produción de fotos comeza nas últimas décadas do século XIX, popularizándose a medida que avanza o século XX, estas instantáneas reflicten xa os últimos momentos ou as derradeiras manifestación dunha indumentaria popular. Achegamos diversas fotografías de finais do século XIX ou primeiros anos do século XX que mostran as roupas empregadas pola poboación de procedencia rural, pois os habitantes da cidade adoitaban usar outra indumentaria que certificase a súa diferencia social, onde os modelos burgueses importados eran os máis comúns.

Outra tipoloxía son as fotografías de estudio realizadas co “traxe galego” por membros das clases acomodadas tudenses, tamén aquí comprobamos que non empregaban o que hoxe coñecemos como traxe tudense senón que adoitan vestirse con elementos da indumentaria tradicional confeccionados para estes usos folclóricos ou festivos que se recollían nestas instantáneas.

Pola súa banda, a magnífica fotografía de F. Zagala sobre o “Gaiteiro de Guillarei” testemuña os cambios de indumentaria e como as calzas das ilustración de 1569 do libro das Clarisas tudenses ou do gravado de Juan Cruz perdéranse xa, pero non asi a tipoloxía de monteira en pico que segue portando o gaiteiro de Guillarei, cun ampla extensión que chega a cubrir ata as orellas e mesmo ata practicamente o colo.

En consecuencia, cómpre  continuar coa pregunta de onde podemos documentar e testemuñar o que hoxe denominamos como traxe de Tui. Ten algunha base histórica? Existe unha referencia gráfica ou documental sobre o seu uso en tempos pretéritos?

Tui posúe o privilexio de contar cunha lámina, da segunda metade do século XVIII, que reproduce a vestimenta dun home identificado como “un gallego de Tuy” que acompaña a unha galega de Noia, nunha ilustración realizada por Juan Cruz de Olmedilla

Juan de la Cruz Cano y Olmedilla (Madrid, 1734 - 1790) foi un xeografo, catógrafo, gravador e ilustrado español do século XVIII. En 1777 comezou a edición da “Colección de trajes de España, tanto antiguos como modernos, que comprehende todos los de sus dominios”. Esta colección de láminas recolle tanto traxes do pobo como da elites nobiliarias; estaban previstos oito cadernos de 12 estampas cada un, sen embargo a obra ficou inconclusa pola morte do autor. Juan Cruz de Olmedilla é autor dos gravados namentres que nos debuxos colaboraron o seu sobriño, Manuel de la Cruz, Antonio Carnicero, Luis Paret e outros.

Juan Cruz de Olmedilla inaugura en España con esta obra unhas publicacións xa moi populares noutros países europeos como Francia. A serie foi un gran éxito con numerosas edicións tanto en España como no estranxeiro e foi referencia para outras coleccións como as realizadas por Antonio Rodríguez, Miguel Gamborino o José Ribelles.

A lámina que nos atinxe leva o número 82, trátase dunha estampa realizada en augaforte e buril, con huella da prancha de 290x192mm en h de 434x310 mm. Editada en Madrid, Casa de D. M. Copin, Carrera de S. Geronimo, entre 1777 e 1788.

Nieves de Hoyos na súa monografía sobre “El traje regional de Galicia” publicada no ano 1971 recolle esta ilustración e sinala sobre esta lámina: en su porte se les ve, sobre todo a él, que son personas de elevada posición social; viste, también, dos calzones, pero lo curioso es que aquí el calzón verdadero es el de abajo, ajustado a la rodilla de un modo normal, llevando encima un calzón de vuelo de un tejido rayado que, por el movimiento, parece de seda (...) La chaqueta, también de tejido suave, tiene un corte estilo Carlos III, lo mismo que los zapatos con grandes hebillas de plata. Lleva una montera achatada por delante, muy dieferente de las  monteras de punta.

En relación ao traxe feminino as informacións que posuímos son moito máis limitadas, basicamente dúas. Por unha banda o Museo das Mariñas, en Betanzos, custodia o legado do coreógrafo José Manuel Rey de Viana, fundador do Ballet do seu nome xunto coa súa esposa Victoria Canedo. Para as súas coreografías Rey de Viana dotouse dun amplo conxunto de traxes das diversas comarcas ou terras de Galicia, a maioría de nova confección pero posuía outros recollidos de vellas arcas domésticas no seu labor de pescuda por Galicia adiante. Entre estas pezas históricas está o traxe de muller tudense que hoxe podemos coñecer no referido Museo betanceiro. Descoñecese a procedencia desta peza pero a súa composición posúe xa elementos que podemos atopar no que denominamos traxe tudense.

O que hoxe adoitamos chamar traxe tudense débese a un achado fortuíto de Emilia Alonso González, que nos anos setenta / oitenta do pasado século promovía o baile galego con diversas agrupacións folclóricas e realizaba traballos de investigación informal do folclore tradicional nas parroquias tudenses. Relata que nunha destas visitas as terras de Ribadelouro tivo acceso a unhas pezas de indumentaria gardadas nunha desas arcas de madeira que puido analizar e que logo reproduciu con habelencia recuperando o traxe tudense de muller coa referencia das pezas achadas en Ribadelouro.

Tomamos dun artigo de Emilia Alonso publicado no libro das festas de San Telmo  do ano 2007 a descrición do taxe tudense:

A calza, de pano aliñado de cor branca como toda a roupa interior, é moi folgada e chegan ata debaixo dos xeonllos, tapando o final das medias. Cínguese á perna cunha fita que pode ir, tanto entrelazada ó encaixe, coma por dentro dun dobrado.

A chambra, de liño forte, vai por debaixo da camisa como se fose un camisón sen mangas que chega ata debaixo dos xeonllos. Cortada polo van, a parte de arriba chamada cos, faise con lorzas moi finas. A de abaixo, aba, ten lorzas máis anchas nos baixos e pouco voo.

A camisa, de liño fino, é de amplas mangas rematadas en puños con dobre fila de encaixe. Este mesmo adorno ponse no colo e pode levar lorzas ou outros adornos de bordado por mangas e dianteiro.

A enagua faise con moita roda en liño fino, con puntillas e sobrepostos de encaixe, para se atar no van con fitas ou cordóns de algodón.

O refaixo é unha saia de bastante voo en batea marrón que, sobre a enagua, axústase no van. Leva no baixo dúas franxas horizontais doutro pano diferente como lenzo, veludo ou raso e que se colocan separadas uns quince centímetros. Tapa totalmente a enagua pero o seu longo deixa ver os zapatos, que son de coiro negro e con lazo ou fibela.

A vasquiña, que vai por riba do refaixo é mais curta e non chega a tapalo. É unha saia de moito voo que non se pecha en roda con costura, senón que queda aberta a modo de mandil e vístese montando un extremo sobre outro. Pode levar adornos de acibeche, veludo ou pasamanería na zona que se deixa ver ó poñer o mantelo enriba.

O mantelo é un mandil moi grande cortado en capa que deixa ver por detrás o adorno da vasquiña. Non leva tanto voo como esta e o seu alto é o do refaixo. Vai abrochado ou atado ó van por detrás. Esta confeccionado en pano fino de cor marrón e leva unha franxa ancha en veludo ou adamascanado negro que, cubrindo toda a roda, sobe pola parte traseira ata chegar á cintura. O demais é pasamanería e acibeche adornando o resto do mantelo.

O xustillo, que se viste sobre a camisa despois de atar o mantelo, é un chaleco moi longo e axustado ó van. Confeccionado en veludo ou adamascanado, vai aberto por diante con presillas a cada lado para entrecruzar a fita que, chegando á altura da cintura, crúzase cara atrás para atar con lazo nas costas por enriba do mesmo xustillo. Pode levar adornos de acibeche e pasamanería polas partes visibles.

A chaqueta toureira, como ben indica o nome, é axustada ó corpo de moi curta, pechándose con enganche ou botóns sen chegar a cruzarse por debaixo do peito e por riba da cintura. As mangas non son axustadas senón bastante amplas. Tamén vai en pano fino de cor marrón con sobrepostos en puños e solapas en veludo ou adamascanado negro, de acordo coa elección que se faga para o traxe. Leva adornos de pasamanería e acibeche como o resto das pezas.

O casquete é un tocado circular composto dunha banda de veludo ou adamascanado negro, que con catro centímetros de alto forma a base que se acopla sobre o pano da cabeza. Vai pechado na parte superior con pano fino marrón. Os adornos son acibeche e un ramo de plumas, posiblemente de faisán, cinguidas cun colgante. Isto, xunto con pendentes, colares e outros colgantes en prata, acibeche ou prata dourada de arraigada tradición na zona miñota, forman o conxunto de alfaias do traxe de gala tudense.

Nesta ampla descrición de Emilia Alonso interesa destacar dous aspectos. Por unha banda, a condición de traxe de gale ou de festa, por tanto unha indumentaria que era empregada polas clases sociais acomodadas para datas especialmente sinaladas no calendario ou para os acontecemento familiares, coincidindo neste sentido co traxe masculino que recolle o gravado de Juan Cruz de Olmedilla. En segundo lugar indica a relación estreita entre esta indumentaria tudense e os traxes tradicionais do Norte de Portugal, o que ela denomina zona miñota.

Dende aquel momento Emilia Alonso empregou esta indumentaria nas actividades que promovía nos seus grupos de baile e foi como paseniñamente foron divulgando e popularizándose aquelas roupas atopadas en Ribadelouro como referencia da nosa cidade. Acompañamos unha imaxe dunha destas actuación no Cine Yut.

Certamente podemos atopar evidentes paralelismo entre as pezas tudenses e as do sur do río Miño. Moi especialmente no elemento más singular do roupeiro tudense como é o bonete que adorna a cabeza. Algunhas fotografías facilitadas por Emilia Alonso permiten ilustrar esta relación directa.

 

Podemos comprobar os evidentes paralelismos ente o bonete, os adobíos de ouro que portan as mulleres, e mesmo noutros elementos como o xustillo. En consecuencia, aquela roupa que Emilia Alonso puido recoller e documentar en Ribadelouro e logo popularizou  a través dos seus grupos folclóricos e do seu asesoramento persoal, era abofé un traxe de gala de procedencia ou influencia portuguesa que ben puideron portar as mulleres das elites sociais tudenses. Non podemos esquecer que, ao longo dos séculos, o río Miño, pese a súa consideración legal de límite fronteirizo sometido a todo tipo de control aduaneiro, nunca deixou de ser unha potente vía de comunicación entre ambas ribeiras. As xentes casaban e mantiñan estreitas relacións sociais, incluso acreditadas familias nobiliarias tiñan propiedades e relacións familiares en Galicia e Portugal, a pesar dos esforzos dos Estados por limitar e reducir esta ampla comunicación. Amais dende a Idade Moderna moitos eran os galegos, e tamén tudenses, que emigraban a terras portuguesas e posteriormente retornaban, traspoñendo os usos e costumes que coñeceran en Portugal.

Por tanto, que a roupa feminina do chamado traxe tudense corresponda cunha indumentaria cunha forte influencia portuguesa, ou incluso cunha orixe ou procedencia lusa; non resulta en absoluto estraño e afonda no esencial papel que xogou, e segue xogando, Tui como punto de comunicación e mestura entre as culturas galegas e portuguesas, especialmente minhotas. 

Nesta mesma liña podemos apuntan tamén as conclusións dun escrito manuscrito de Basilio González Domínguez, cóengo maxistral da Catedral tudense que nos facilita Emilia Alonso e que polo seu interese reproducimos:

El traje gallego de la provincia de Tuy

1ª.- Para conocer el traje gallego anterior a la mitad del siglo XVIII hay que utilizar la arqueología. Existió el “traje urbano” y el “traje rural”. Sería posible encontrar, aún hoy, trajes completos gallegos en los sarcófagos de los pazos y en los cementerios aldeanos. No sólo se conservan huesos! También aparecen en los sepulcros cuya apertura me correspondió presenciar en la Catedral de Tuy; fragmentos de buen tamaño correspondientes a prendas de vestir.

Este método de investigar sobre el antiguo traje gallego todavía no se inició.

2ª.- Desde el siglo XVIII comienza la fijación del traje gallego mediante textos literarios ya se puede conocer “algo”. Digo “algo”, por que el traje gallego tuvo algunas variantes. La ropa de los de Muros (muradanas) son distintas de las betanceiras (Betanzos). Cada una de las siete provincias gallegas tenía su tipismo diferencial en el colorido en la ornamentación de las prendas

4º.- El día 30 de noviembre de 1833 la provincia de Tuy y su capital (la ciudad de Tuy) dejaron de existir. ¡Murió la provincia en el mes de Difuntos!

Según mi análisis, el color castaño de las prendas del traje tudense se inspiró en el color de los peregrinos hacia Santiago, que era parda como símbolo de penitencia.

El color de las franjas verdes recoge el color del lino que se cultivó durante siglos en Galicia y Portugal.

Aún hoy, en Portugal, la lenceria de lino rural tiene bordados del verde lino, asociando asi la industria del lino comarcal. Tuy tuvo una destacada industria de telares de lino. Desde Tebra hasta Ribadelouro no había un campo en el que no se cultivase esta extraordinaria planta textil.

5º.- La provincia de Tuy, con su via terrestre y fluvial mediante barcas del Miño, logró para su traje típico y deferenciador, los colores castaños y verde. Sin faltar el canutillo propio de todas las provincias gallegas.

A mediados del siglo XIX desaparece el “calzón” del traje masculino y aparece el pantalón de hoy. Desaparecen también las medias de “lan” blanca en las medias femeninas. Las sustituyen las medias catalanas. La industria catalana presenta en el mercado los terciopelos que anulan los primitivos “dengues” del traje rural femenino. Desaparece la “cofia” que es sustituida por el pañuelo de muchos colores entre los que sobresale el de oro apagado y el chillón rojo.

Desde la mitad del siglo XIX los gallegos urbanos y los rurales utilizan un traje cosmopolita.

Anotaciones complementarias

Actualmente se celebran con éxito, muchos festivales gallegos en los que aparece el traje que hace un siglo no se utiliza ni a diario ni tampoco en los días festivos.

El traje corresponde a la historia de la colectividad que lo pone en uso y lo sostuvo comoun blasón.

(...) El traje gallego que presenciamos hoy, en los festivales, es un traje estandarizado. ¡Me da pena!

La única diferencia que destaca es la mayor o menor cantidad de abalorios y canutillos. La diferencia histórica no consiste en esa ampulosa o pobre cantidad de abalorios.

(...) Por eso, con el modelo que encontraste y como se vestía el Tuy provincial estás dando una lección de historia. ¡Que poco se estudia sobre la historia tudense! Y lo que es peor ¡que poco se enseña!. Y tu, Emilia, la estás enseñando.

BGD agosto de 1979

Este texto de D. Basilio corrobora as liñas de traballo que vimos apuntando neste pequeno estudo sobre a indumentaria tudense, a súa excepcionalidade, a súa relación directa, como non pode ser doutro xeito, coas terras do alen Miño, con Portugal.

Podemos logo deste percorrido polas referencias coñecidas ao denominado traxe tudense establecer algunhas conclusións

-         O traxe masculino posúe unha acreditada documentación histórica que ata podemos levar, alo menos para os calzóns, ata o século XVI. Sen embargo, non se conservou peza algunha e dende o século XIX desapareceu das roupeiros tudenses das clases acomodadas pois a elas correspondía o recollido por Juan Cruz de Olmedilla.

-         A súa recuperación responde pois a este modelo histórico do gravado de 1786 o que lle outorga un certo arcaísmo, pero sen dúbida estamos diante dunha indumentaria histórica dos homes tudenses.

-         A roupa feminina, ao contrario, carece desa referencia histórica clara ao non contar con ilustracións ou fotografías que posibilite unha documentación fidedigna das súas pezas.

-         Sen embargo, por paralelismo con pezas portuguesas e mesmo coa roupa conservada no Museo das Mariñas, cómpre considerala como unha recreación contemporánea no actual estado da investigación sobre a indumentaria tudense. O que non significa un menor valor do seu carácter como peza representativa da indumentaria tradicional tudense.

En definitiva, a recuperación, hai varias décadas, do denominado traxe das terras de Tui recolle o restablecemento e reprodución de pezas históricas e a recreación, dende estas bases históricas, doutros elementos que dan lugar a esta indumentaria que as xentes de Tui asumen xa coma propia.

O traballo iniciado por Emilia Alonso, logo continuado por numerosas veciñas e veciños e diversos colectivos e asociacións, resulta de sumo mérito ao promover unha indumentaria tudense que ao ser asumida pola sociedade como elemento diferenciador e de seu se integra na memoria colectiva enriquecendo, de xeito excepcional, o acervo patrimonial tudense.

Sen falsear ou manipular a historia e a tradición, este traxe tudense está consolidado logo de varias décadas e corresponde á sociedade tudense continuar asumíndoo como propio e promover a súa utilización nos acontecementos festivos e solemnes da vida colectiva da nosa cidade. Na miña opinión tras corenta anos de uso esta indumentaria tudense precisa ser coidada e impulsada polos propios tudenses e as súas institucións ao constituír un xeito excelente de afondar na singularidade da nosa cidade e promover os seus valores e identidade.

 

Este traballo foi posible gracias á xenerosa colaboración de Emilia Alonso González, que achegou información e boa parte das imaxes, debendo, en consecuencia ser considerada co-autora deste texto, que pretende ser un primeiro achegamento a esta temática da indumentaria tudense no que seguiremos afondando no futuro. Agradecemos a "Tui, fotos antigas" o permiso para empregar algunhas fotos do seu excepcional arquivo.