Este 24 de marzo cúmprese o 850 aniversario
dun acontecemento histórico de gran relevancia para a historia de Tui. Nesa
data, VIIII kalendas aprili Era MCCVIII, o rei Fernando II estando na
nosa cidade concédelle á cidade de Tui e aos seus habitantes diversos privilexios
e reordena o espazo territorial da cidade, unha decisión que marcou o devir da
nosa cidade para sempre.
Fernando II e Urraca (Tombo de Toxos Outos)
O proceso de independencia do reino de Portugal afecta directamente a nosa
cidade que entra nos obxectivos estratéxicos do reino galaico-leonés e do
nacente reino portugués. Estes enfrontamentos entre os reis galego-leoneses e
os condes portucalenses nos primeiros anos do século XII e as conseguintes
invasión do territorio tudense polas tropas portuguesas temos de consideralos
dentro do proceso de independencia do condado portucalanse: invasión de Tereixa
en 1121 (ao ano seguinte o seu fillo Afonso Henriques, futuro rei portugués,
será armado cabaleiro na nosa cidade) e 1124; Afonso Henriques no 1131 e no
1137, cando ambos Alfonsos (o “emperador” Alfonso VII de León e Afonso de Portugal)
asinan a chamada “Paz ou Pacto de Tui”, o 4 de xullo, polo que ambos se restitúen
fortalezas e castelos tomados e o portugués acepta a súa condición de vasalo do
Emperador, pero que non deixa de ser un episodio máis no camiño dos portugueses
cara a súa plena independencia.
Novas incursións lusas están datadas en 1160 e 1169, posiblemente neste
segundo caso contando co apoio do propio bispo Xoán (non esquezamos que moitos
dos bispos eran de orixe lusa) ao que o rei portugués Afonso recompensa
abondosamente.
A ofensiva que encabeza Fernando II de León (1157-1188) contra a invasión,
tras as derrotas portuguesas no castelo de Cedofeita, preto de Pontevedra, e de
seguido en Badaxoz significan a recuperación do territorio tudense pola coroa
de León. Pero o rei, no caso tudense, toma unha decisión de grande transcendencia.
Tenta mudar por completo de política e, no contexto do seu papel de impulsor dos
centros urbanos no seu reino, outorga unha carta foral aos habitantes da nosa
cidade. Dada a desconfianza que ten no bispo, que fora aliado dos portugueses,
con esta decisión procura o apoio dos habitantes de Tui, dos burgueses, na
defensa da cidade e, consecuentemente, do reino fronte ás pretensións lusitanas.
Fernando II dálle continuidade en Tui a súa estratexia de reforzar a
seguridade do territorio fronteirizo, como fixera anteriormente en Ciudad
Rodrigo, en 1161, e outras localidades. O reto era arriscado e de case
imposible compatibilidade.
Selo ou "sigillum" de Fernando II
A política de Fernando II combina tres
estratexias, ás veces aparentemente contraditorias: fortalecemento da estrutura
da Igrexa, apoio na nobreza e fortalecemento da vida urbana, sen esquecer unha
forte aposta pola acción militar na fronteira. Todo nun contexto de favorable conxuntura
económica.
Fernando II no caso de Tui, como tamén
fixo en Noia, Baiona ou Salvaterra, pretende organizar o asentamento poboacional
creando novos núcleos ou reordenando, case ex-novo, os xa existentes
como é o caso tudense. Este apoio á vida urbana é tamén un intento de reforzar
o papel da Coroa. Tanto Fernando II como Afonso VIII concederon numerosas
cartas forais, pero isto non cubría as aspiracións burguesas, que pretenden
unha autonomía municipal, a dependencia directa do Concello do monarca,
liberándose do señorío episcopal. Esta dinámica alongarase en toda a Idade
Media. Pero os dous monarcas, como amosou Fernando II en Tui, se chegaba
o caso dun conflito aberto, apostaran polo mantemento do señorío aristocrático
e non polo establecemento do reguengo.
Así pois o propio monarca, Fernando II de León e a súa esposa, a raíña Urraca,
están en Tui nos últimos días de marzo logo da súa recuperación do dominio da
monarquía lusa. Destacar que esta Urraca era Infanta de Portugal, filla de
Afonso Henriques e Mafalda de Saboia. O que nos ilustra sobre a complexidade da
situación política que se vivía nestes anos, pois este matrimonio quería selar unha
alianza entre o reino de León e o reino de Portugal, pero as presións de Castela
e Inglaterra levaron que o Papa anulase, en 1175, este matrimonio pola consanguinidade
entre eles, pois eran curmáns.
E nesa estadía na cidade asinan un documento que marca, para sempre, a
configuración de Tui, tanto no seu emprazamento como na súa estrutura
social.
Facta carta in villa Bone venture VIII Kalendas
Aprilis Era M CC VIII eo anno quo idem famosissimus Rex victoriosissime cepit
Regem Portugalie in Badaloucio.
Ego dominus Ferdinandus Dei gratia Hispaniarum rex cum
coniuge mea regina domina Urraca hoc scriptum quod fieri iussi proprio robore
confirmo
Asi remata este documento que Fernando II e Urraca asinan en Tui (vila Bone
venture) o 24 de marzo (VIII kalendas Aprilis, ou sexa oito días antes
de abril) do ano 1170 (o ano figura contabilizado na Era hispánica, 1208, que
ten unha diferenza de 38 anos co noso computo cronolóxico e que estivo vixente
ata o século XIV no reino de Castela e o XV en Portugal).
Neste diploma de 1170 Fernando II dita importantes resolucións para Tui:
1.- amplía o espazo físico da vella Tude, ata agora cinguido ao que podemos
chamar “burgo vello” que abranguía a zona da Catedral e a Oliveira, onde
estaban as casas episcopais e a Torre de Afonso VII.
2.- Para esta ampliación e para mellorar a súa defensa e a súa salubridade
mércalle diversas fincas ao bispo, Cabido e particulares para estender a cidade
cara ao Miño. Crea así o espazo de asentamento da nova cidade, pero en ningún
caso podemos falar –coma aínda se afirma nalgures- que foi nesta altura cando a
poboación trasladouse dende a zona de San Bartolomeu ao alto do outeiro
tudense. Ten existido unha continuidade ao longo dos séculos na ocupación deste
espazo co que temos de desbotar por completo ese pretendido traslado. Fernando
II impulsa un intento exitoso de ampliar este espazo urbano, dotándoo dun
sistema amurallado, para acoller a toda a poboación ata agora espallada polos
arrabaldes da cidade.
3.- Pero o máis importante é que dota aos habitantes deste enclave dunha
carta foral que os subtrae á autoridade e señorío episcopal coa condición de
que estes poboadores asumisen a construción da muralla da cidade.
4.- E para testemuñar esta nova xeira na vida tudense concédelle un novo
nome a nosa cidade: Bonaventura. So esta decisión non logrará o éxito
pretendido.
É de interese enumerar moi sinxelamente o contido desta carta foral que
destaca polo seu carácter igualitarista
e impulsor da autonomía municipal fronte ao señorío episcopal:
* exención de tributos como o portadego do sal, décimos ao Bispo e Cabido, caloñas,
lutuosa, maniadego,
* inmunidade fronte aos meriños reais
* libre circulación dos seus mariñeiros e mercancías polo reino
* liberdade de inmigración
* plena propiedade das herdades
Para compensar ao bispo da perda de ingresos que supoñen estes foros, dóalle
diversas propiedades.
Pero o reto era excesivamente arriscado e a tentativa de Fernando II dura escasamente
un mes, pois en abril de 1170 o rei devolvíalle ao bispo o pleno señorío da
cidade e anulaba os foros outorgados aos tudenses.
Aínda que a documentación non é clara, podemos inferir a existencia dunha “revolta”
contra o bispo e o seu cabido, a que non seria allea a coroa e os seus
delegados en Tui, Martín Muñiz e Paio Martínez, para executar os novos foros da
cidade que entraban en contradición directa co señorío eclesiástico. Fronte as
pretensións do monarca e dos burgueses tudenses, tanto o Bispo Beltrán como o
Cabido reaccionan na defensa dos seus intereses.
Descoñecemos o alcance desta
diverxencia de intereses, se chegou a existir unha auténtica revolta dos tudenses (algúns historiadores pretenden que liderada por Martín Muñiz e Paio Martínez) ou
unicamente a reacción episcopal fronte á pretensión de aplicar o establecido na
carta foral concedida.
Aos poucos días a decisión do propio Fernando II é irrevogable: confirma ao bispo Beltrán o seu poderío sobre a cidade e o seu territorio, consolidando
esta preeminencia en 1179 ao concederlle autorización para erguer unha torre ou
fortaleza xunto as casas episcopais da Oliveira. Con todo aquela carta foral recuperou
nalgún momento a súa vixencia pois en 1250 Fernando III manifesta que os seus preceptos son
os que ordenan o funcionamento da vida tudense.
Pero aquela breve autonomía municipal foi semente de futuros conflitos na
nosa cidade, de novas revoltas dos tudenses continuando o ronsel de 1170.
Sepulcro de Fernandoi II no Panteón Real da Catedral de Santiago
En outubro de 2018 neste mesmo blog
anunciaba a proximidade deste aniversario (http://tudensia.blogspot.com/2018/10/o-850-aniversario-do-ano-1170-un-fito.html).
Recupero, pois seguen plenamente vixentes, os últimos parágrafos daquel post:
Celebramos pois o 850
aniversario dun fito histórico protagonizado polos cidadáns tudenses xunto co
rei Fernando II e o bispo da cidade. Aquel momento foi unha das grandes
oportunidades da nosa poboación e sentou as bases, coas limitacións que queiramos,
para o seu desenvolvemento ao longo dos séculos medievais que só se truncará xa
nos séculos XIV e XV, séculos de crises e violencia...
A nosa cidade precisa
conmemorar este aniversario, pois o xeito como unha cidade lembra a súa
historia –coas súas luces e sombras, coas súas grandezas e miserias- reflicte como
se percibe a si mesma e, moi especialmente, como quere ser, que proxecto común
quere construír.
Na actualidade tamén
nos atopamos nun momento histórico certamente especial como naquel 1170 cando
Fernando II á vista da problemática na que vivía á cidade tudense realiza unha
aposta ampla a prol do seu desenvolvemento. Hoxe tamén Tui vive nunha conxuntura histórica en que precisa unha nova
definición, abrir unha nova etapa para asentar as bases do seu progreso e
evolución, ofrecer un proxecto colectivo amplo, como o que incentivou –cos seus
atrancos- Fernando II e asumiu á cidadanía tudense, para abrir unha nova xeira
na historia da nosa cidade abríndoa a novas expectativas, pensando con
realismo, pero con ambición.
Resulta imprescindible
unha reflexión en torno á nosa cidade para definir un proxecto colectivo, para
xerar unha nova época que defina uns puntos mínimos dende os que basear unhas
políticas cidadáns que recuperen o pulso da nosa cidade, que revitalicen o noso
acervo patrimonial e social, que posibiliten, como fixo Fernando II e os
tudenses daquela época, o inicio dunha nova andaina da nosa cidade e as súas
xentes.
A celebración deste
850 aniversario é unha oportunidade excepcional para abrir esta reflexión
colectiva, que non pode ser unicamente unha rememoración que “añore” o pasado (cómpre
rachar co bucle melancólico en que vive a nosa cidade) senón unha afirmación
das capacidade de Tui e as súas xentes para reposicionarse, para repensármonos
como cidade.
(*) Con este post realizado
en pleno confinamento pola pandemia do Covid19 iniciamos en Tudensia o
intento de aportar diariamente un artigo sobre Tui, a súas xentes, a súa historia
e tradicións co que contribuír, dende a nosa modestia e humildade, con estas pequenas
pingas da nosa historia a sobrelevar estas xornadas. #quedanacasa
Comentarios
Publicar un comentario