A Horta das Oliveiras e outras expresións da Semana Santa tudense

A dilatada historia da nosa cidade amosa diversas expresións culturais ao longo do calendario anual e que o paso do tempo as dota de maior relevancia ou as limita nas súas manifestacións. A Semana Santa é un deses momentos onde con maior nitidez podemos contemplar a singularidade histórica das ancestrais tradicións que conservamos os tudenses.

A inmediata celebración das festas patronais de san Telmo distorsionan a visión destas xornadas de celebración do misterio pascual de Xesús que xunto co proceso de secularización que vive a sociedade reduce a pegada destas celebracións. Pero cómpre valorizar as actividades litúrxicas ou para-litúrxicas destas datas pois, independentemente da súa significación relixiosa ou espiritual, conservan requintadas expresións da nosa historia colectiva da que somos custodios. Temos xa documentada en 1653 unha procesión do Santo Cristo no Venres Santo!

Tomado de https://www.facebook.com/fotosantiguastuy 

Tomada do libro "Hermandad del Dulcísimo Nombre de Jesús y de la Santa Casa Misericordia" de Suso Vila

Poucos lugares conservan unhas manifestacións da Semana Santa tan singulares como Tui, diferenciadas –aínda que cada vez con menos solvencia- doutras expresións mais propias doutros ámbitos culturais. Son as escenografías relacionadas con antergos dramas ou autos sacramentais como os que podemos contemplar aínda no Sermón do Encontro, coa soberba imaxinería articulada do Cristo caendo coa cruz, ou no Sermón do Desencravo coa súa particular carga escenográfica e a posterior procesión do Santo Enterro, organizada como é tradición secular polo Concello, que reunía, e reúne, ás xentes da nosa contorna e mesmo das terras de Portugal.

A existencia de Cristos articulados é un dos testemuños da existencia de representacións para teatrais de orixe medieval onde se prescindía de actores e textos para privilexiar o uso das imaxes que son integradas nun sermón pronunciado por un predicador. Nos finais da idade media estas representacións se trasladan dende o interior dos templos aos espazos exteriores.

A existencia destas imaxes articuladas, espalladas por toda Europa, evidencia a presenza de representacións teatrais que  aparecen paralelamente á proliferación dos Calvarios dende o século XII  que como sinala o profesodr Julio I. González Montañés, posúen “unha finalidade controvertida pero aos que a maioría dos estudiosos vinculan coa lituixia pascual e asignanlles un papel no desenvolvemento do drama litúrxico da Depositio (...) os grupos escultóricos do Calvario e do Descendemento con figura estáticas vai desaparecendo no século XIV e no seu lugar atopamos por toda Europa crucifixos con Cristos articulados e tecas eucarísticas que proban que os ritos da Depositio se realizaban con actores reais que representaban a Nicodemos e Xosé de Arimatea que desencravaban a imaxe, a baixaban da cruz e depositaban nunha urna”. Do segundo terzo do século XIV é o exemplar do Museo Diocesano de Tui procedente igrexa de San Domingos e “relacionados con alguns Cristos vallisoletanos, tipo Cristo de Protillo” e que podemos conxeturar como integrante desta representación do Desencravo.

Imaxe tomada de www.teatroengalicia.es

Cómpre non esquecer que San Domingos de Guzman, fundador da Orde dos dominicos, e os seus discípulos impulsaron a creación de numerosas confrarias penitenciais e agrupación piadosas, nos séculos XIII e XIV pero configuradas definitivamente a partir do XVI, cun caracter disciplinante e que sacaban e procesión imaxes da cruz e centraban o seu culto na paixón de Cristo.

Esta escenificación, como a do “Encontro”, ten perdurado ata os nosos días testemuñando o seu arraigo popular como unha pervivencia dos “Autos sacramentais” dirixidos por un predicador e executado mediante imaxes articuladas ou movidas polo encargados.

Xunto a esta escenificacións nas que participan imaxes e persoas temos de engadir algo tan excepcional  como a Horta das Oliveiras, que xa se realizaba en 1818 na Capela da Misericordia e que revelan a riqueza desta tradición cultural na nosa cidade. Tradición conservada e promovida pola Irmandade do Docísimo Nome de Xesús e Santa Casa de Misericordia, presente en Tui dende 1542, data que se fundou esta última institución, seguindo o modelo do reino portugués. No seno da Santa Casa creouse en 1677 a Irmandade do Doce Nome de Xesús.

Esta Horta das Oliveiras é un escenografía única en Galicia, pois en moitos outros lugares perdeuse esta tradición que tantas veces pasa desapercibida para moitos dos nosos propios veciños.

O historiador tudense Suso Vila no seu libro  sobre esta Irmandade recolle diversas noticias de interese sobre esta Horta das Oliveiras. A 1818 corresponde a data máis anterga que coñecemos sobre a “Hortas da Oliveiras” pois daquela o artista Juan Rial pinta uns chanzos para esta escena. Xa en 1902 nos estatutos aprobados nesa data se sinala que compételle ao fiscal eclesiástico ser  “camarero en el Huerto de las Olivas el Jueves Santo por la noche y el Viernes Santo hasta nueve días”. No libro de Suso Vila sobre esta Irmandade figura o inventario da mesma datada en 1938 na que figuran os seguintes bens relacionados con esta representación : “cuatro caballetes para el huerto. Cuatro id. Para colocar las imágenes. Tres trozos de rejas de madera para cerrar el Huerto. Dos telones pintados. Un reflector con su cordón. Dos discos con la media luna. Una tina de zinc para el surtidor. Dos grifos para el mismo. Una armazon para la imagen del Huerto. Una id. Para armar la imagen”.

Na actualidade seguimos contando con esta peza para-teatral da Horta das Oliveiras, realizada seguindo o modelo tradicional contando co fondo ou telón pintado polo, segundo algunha testemuña oral, artista tudense Eduardo Padín nas primeiras décadas do pasado século e que expresan o boi quefacer do lembrado artista tudense.

Peza tamén excepcional e o “Monumento” da Catedral, retablo que se montaba anualmente para función litúrxica do Xoves Santo, testemuño das disposicións canónicas da Contrarreforma. Obra do escultor Juan Luís Pereira de Santo Adrián de Cobres realizado no ano 1775, e que na actualidade é unha peza do mobiliario litúrxico única en España.

O pasado ano esta Semana Maior ou de Paixón se enriqueceu coa recuperación dunha anterga expresión da sensibilidade destas datas: o son da carraca ou matraca da Catedral tudense marcou estas xornadas da Semana Santa recuperando unha acústica esquecida durante décadas.  Gracias á colaboración do Concello de Tui as vellas rúas tudense acolleron de novo o son adusto, seco e rexo da carraca catedralicia convocándonos á celebración do misterio pascual.

Esta combinación de fe e cultura, de relixiosidade e tradición son un tesouro que os tudenses conservamos como legado secular e que conforman un excepcional atractivo que enriquece o noso patrimonio cultural, integrado tamén por estas manifestacións efémeras ou intanxibles que nos singularizan.