O coñecido fenómeno do “Fogo de San Telmo” son iluminacións eléctricas ou brilos fosforescentes que nas tormentas aparecen nos mastros e aparellos dos barcos. No antigüidade clásica eran identificadas con Castor e Póllux e nos primeiros tempos cristián recibiron o nome de fogo de San Elmo, na honra de San Erasmo de Formia, santo patrono dos mariñeiros. Durante as persecucións do emperador Dioclesano (244-311), Erasmo sufriu unha serie de terribles torturas, ata que ao final, segundo recolle "La legenda aurea" de Jacobo de Voragine (c.1230 - 1298) "o seu estómago foi partido en dous e os seus intestinos foron enrolados nun cabrestante".
A asociación de San Erasmo aos mariñeiros pode deberse a que nunha ocasión continuou predicando aínda cando un raio caeu onda el. Por este motivo, ao rezar a San Erasmo, os mariñeiros podían buscar protección contra o perigo dos raios na mar.
Pero nos tempos dos grandes descubrimentos, os mariñeiros galegos e portugueses identificaron a San Elmo co dominico Fr. Pedro González Telmo (c. 1180 - 1246). Na iconografía figura representado protexendo aos pescadores e mariños, en hábito dominicano e portando un cirio na mano, en clara representación do fogo de San Elmo.
Estes fenómenos atmosféricos eran chamados polos antigos mariñeiros galeses como "canwyll yr ysbryd", “spirit-candles" ou como "canwyll yr ysbryd glân" (velas do espírito santo) ou velas de San David, e ás veces eran coñecidos co nome de "comasants", unha corrupción de "corpo sants".
A transformación do nome destes fenómenos lumínicos e a incorporación da denominación “Telmo” á figura de Frei Pedro González ou Gonçalves, o chamado “Corpo Santo” é un proceso escuro que documentamos no último século da Idade Media cando comezamos a comprobar a aparición da denominación de San Pedro González Telmo ou sinxelamente San Telmo para referirse ao frade dominico soterrado na Catedral de Tui dende 1246 e cuxa zona se estendía polas costas do Atlántico gracias á devoción que lle profesaban os mariñeiros do Atlántico peninsular.
.jpg)
Vista parcial do gravado ao augaforte realizado en 1770 por Manuel Rivera de Costoya (1709-1791)
Posiblemente a primeira cita literaria que atopamos do “Fogo de San Telmo” data dos primeiros anos do século XV no libro “Embajada a Tamorlán”. O 21 de maio de 1403 unha carraca comezaba no Porto de Santa María unha grande travesía. Encabezados polo madrileño Ruy González de Clavijo, formaban unha embaixada coa que o rei Henrique III de Castela quería presentar os seus respectos ao gran Khan Timur, alcumado Lenk (o coxo), señor dos mongoles e emperador de Samarcanda, coñecido en Occidente como Tamorlán. Respondía así o monarca castelán á visita anterior dun embaixador do Khan, chamado Mohamad Alcaxi, portador dunha carta na que se describía a vitoria dos mongoles sobre o sultán Bayaceto preto de Ankara o 28 de xullo de 1402, pois do que se trataba era de illar aos otomanos.
González de Clavijo cruzou todo o Mediterráneo até a Constantinopla bizantina, custeou a beira sur do Mar Negro até Trebisonda, sorteando os dominios do sultán turco, penetrou en Persia, entón baixo a éxida mongola, e atravesando o Indukush chegou á mítica capital do Imperio Timúrida, Samarcanda.
O oito de setembro de 1404, case 16 meses despois da súa partida, entraban en Samarcanda para ser recibidos por Tamerlán na súa fastuosa corte. Fixeron entrega ao soberano dunha carta de Henrique III e dos numerosos agasallos de que eran portadores nunha cerimonia de carácter diplomático, onde se presentou tamén o embaixador da China. Durante os 75 días que permaneceron na capital asistiron a numerosas festas, unhas organizadas na súa honra, outras por motivos diferentes, e puideron comprobar a grandeza da corte timúrida, así como coñecer de primeira man algúns dos asuntos da política asiática do momento.
O relato constitúe, nesta parte, unha rica fonte de datos sobre as relacións entre os estados asiáticos no século XV e sobre a política exterior de Tamorlán, a piques de establecer unha guerra co Imperio Chinés. Mentres os mongoles facían os preparativos para invadir China a comitiva castelá foi convidada a marcharse da cidade, quizá porque xa non eran do interese de Tamorlán, envorcado na nova empresa militar, ou porque poderían constituír un estorbo ante os preparativos da mesma. Sexa como for, o grupo de casteláns abandonou Samarcanda o 21 de novembro de 1404 emprendendo o camiño de retorno á Península Ibérica. Timur Lenk morrería antes que Gonzalez de Clavijo concluíse a súa viaxe, en concreto o 24 de marzo de 1406 chegan de novo ao reino de Castela, a Alcalá de Henares onde estaba o monarca. Á súa volta Clavijo serviu ao rei como chambelán e logo retirouse á súa cidade natal, onde morreu en 1412. Está soterrado na igrexa de San Francisco o Grande, en Madrid.
Aínda que a misión dos casteláns, desde o punto de vista diplomático, non foi un éxito, debido á premura con que tiveron que regresar, o feito de chegar a Samarcanda e volver a Castela, sans e salvos, formando parte dunha embaixada tan ambiciosa, é un éxito a destacar para un reino tan pequeno e tan distante como Castela. Fican en Samarcanda diversas testemuñas sobre a presenza desta embaixada ibérica.
A crónica desta viaxe, titulada “Embajada a Tamorlán”, escrita no ano 1406, é atribuída ao propio Ruy González de Clavijo e inaugura o xénero de relatos de viaxes na literatura castelá, sendo un libro comparable nese sentido ao escrito polo veneciano Marco Polo. No relato puido intervir (se non escribir o libro enteiro) o seu compañeiro de expedición o frade dominico, Alfonso Páez de Santamaría, Mestre en Teoloxía e coñecía o latín e probablemente o árabe. Ademais tería dominio do italiano e seica o grego ou o persa.
Pero o que nos interesa agora é recoller o relato dunha forte tempestade que padece esta expedición, en concreto no mes de xullo de 1403, cando viaxaban polo mar Mediterráneo preto da illa de Sicilia e onde atopamos a primeira cita que identifica o fenómeno atmosférico co noso patrono San Pedro González e que testemuña o proceso de asimilación entre o “Corpo Santo” tudense cunha alongada tradición que ligaba este fenómeno con personaxes da Antigüidade e dos primeiros tempos do cristianismo. Terá que ver a presenza de Frei Alfonso Páez de Santamaría, tamén dominico como Frei Pedro González, nesta identificación que ten chegado ata nos, de San Pedro González Telmo como avogado dos mariñeiros? Agardaremos novas investigación que afonden neste interesante proceso histórico arredor de San Telmo.
O relato contido na “Embajada a Tamorlán” di o seguinte:
Y martes siguiente, que fueron diez y siete días del dicho mes de Julio, anduvieron entre estas dichas dos islas que no podían salir de ellas por calma que hacía. Y en la noche estando entre ellas, a tres horas de la noche hizo gran tormenta, y tuvieron un gran viento contrario que les duró hasta la mañana.
Y miércoles todo el día a hora de medio día rompió las velas de la carraca, y anduvieron a árbol seco de una parte a otra, de manera que se vieron en gran peligro. Y duró la dicha tormenta martes y miércoles hasta dos horas de la noche, y las dichas bocas, señaladamente la de Strangol y Bolcante, con el gran viento lanzaba grandes llamas de fuego y humo con gran ruido, y durante la tormenta hizo el patrón cantar las letanías, y que todos pidiesen misericordia a Dios. Y acabada la oración andando en la tormenta apareció una lumbre de candela en la gavia encima del mástil de la carraca, y otra lumbre en el madero que llaman bauprés, que está en el castillo de avante: y otra lumbre como candela en una vara de espinelo que está en la popa, y estas lumbres vieron cuantos estaban en la carraca, que fueron llamados que las viniesen a ver, y duraron una pieza, de si desaparecieron, y no cesaba en todo esto la tormenta, y a poca de hora fueron dormir, salvo el nauchel (piloto) y ciertos marineros que habían de guardar. Y estando el nauchel y dos marineros que velaban despiertos, oyeron a par de la carraca un poco arredrado voces como de hombres, y el nauchel preguntó a los dos marineros, si oyeran aquel ruido, ellos dijeron que sí, y en todo esto la tormenta no cesaba. Y a esta hora vieron otra vez las dichas lumbres tornadas donde primero estaban, y entonces despertaron a la gente de la carraca, y vieron las lumbres, y contóles el nauchel lo que oyera, y duraron estas lumbres cuanto dura una Misa, y luego cesó la tormenta. Y estas lumbres que así vieron decían que era Fray Pero González de Tuy, que se habían encomendado a él, y otro día amanecieron cerca de estas dichas islas, y a ojo de la isla de Sicilia, con buen tiempo seguro.
Bibliografía:
Comentarios
Publicar un comentario